ابزار سنجش و گردآوری اطلاعات

انواع ابزار اندازه گيري گردآوري

نمونه‌های ابزارهای سنجش و گردآوری 

انواع مقياس‌ها

طيف‌ها

طیف بوکاردوس

 طیف لیکرت

طیف گاتمن

رویارویی و پایایی ابزار سنجش

پایایي ابزار سنجش

به نام خداروش تحقیق (فصل 6)ابزار سنجش و گردآوري اطلاعات
استاد: دکتر خواجه شاهکویی
ارائه: سامان طاهری
ابزار سنجش و گردآوری اطلاعات
ابزار سنجش و اندازه گیری و وسایلی هستند که محقق به کمک آنها می تواند متغیرها را اندازه گیری و اطلاعات مورد نیاز را برای تجزیه و تحلیل و بررسی پدیده مورد مطالعه و نهایتاً کشف حقیقت گردآوری نماید؛ بنابراین باید به گونه ای طراحی و سازمان داده شوند که بتوانند اطلاعات مربوط به اندازه گیری و سنجش متغیرها را به نحو مطلوب جمع‌آوری نمایند در چنین صورتی است که محقق می تواند اطلاعات مرتبط با مسئله تحقیق را گردآوری کند و اطلاعات خوبی را استخراج و طبقه بندی نماید و تجزیه و تحلیل آنها برای محقق مقدور باشد.

در تعريف اندازه‌گيري مي‌توان گفت، ابزار اندازه‌گيري و مقياس‌ها و وسايلي هستند كه محقق به كمك آنها قادر است اطلاعات مورد نياز تحقيق خود را گردآوري، ثبت و كم مي‌نمايد. در علوم طبيعي محققان براي اندازه‌گيري از ابزارهايي نظير خط كش تراز و متر زمان سنج و... استفاده مي‌نمايند. راه‌هايي كه محققان علوم انساني و اجتماعي براي گردآوري اطلاعات تاكنون توانسته‌اند ابداع نمايند، عبارتند است از: مقياس‌ها، طيف‌ها، گويه‌ها، آزمون‌ها، فرم‌ها و نظاير آن. 

نمونه‌های ابزارهای سنجش و گردآوری اطلاعات عبارتند از:
الف) سوالات پرسشنامه: این ابزار به صورت مجموعه سوالات مکتوب که حول متغیرهای یک مسئله تحقیق تنظیم شده ساخته می‌شود و پاسخگو به شکل حضوری یا غیر حضوری و مستقیم یا غیر مستقیم آن را تکمیل می کند.
ب) سوالات کارت مصاحبه: ابزار مکتوبی است که به عنوان راهنمای طرح سوالات و ثبت اطلاعات از آن استفاده می شود
ج) شاخص های کارت مشاهده: ابزار مکتبی است که با توجه به اقلام و اطلاعات خاصی تنظیم می شود و محقق از آن برای ثبت مشاهدات مربوط به پدیده مورد مطالعه استفاده می کنند.

د) نظرسنجی ابزار: مکتوبی است که محقق با طرح سوالاتی درباره مسئله تحقیق و ارائه گزینه هایی در قالب یک طیف سعی دارد نوع نگرش و قضاوت فرد و شدت و ضعف آن را نسبت به متغیر یا موضوع یا پدیده‌ای بسنجد.
ه) آزمون‌های پیشرفت تحصیلی: ابزارهایی هستند که معلم به‌صورت سوالنامه آنها را در اختیار دانش آموزان یا دانشجویان قرار می دهد تا میزان پیشرفت و افزایش آگاهی‌های وی درباره موضوع درسی را مورد سنجش و اندازه گیری قرار دهند این آزمون ها هم به صورت استاندارد و هم به صورت معلم ساخته وجود دارد
و) آزمون استعداد: ابزاری است مکتوب و معمولاً استاندارد که برای اندازه‌گیری توانایی بالقوه فرد در فعالیت ذوق و شغل خاص مورد استفاده راهنمایان مشاوران و روانشناسان قرار می‌گیرد.

و) آزمون استعداد :ابزاری است مکتوب و معمولاً استاندارد که برای اندازه‌گیری توانایی بالقوه فرد در فعالیت ذوق و شغل خاص مورد استفاده راهنمایان مشاوران و روانشناسان قرار می‌گیرد.
ز) آزمون هوش: ابزاری از مکتوب معمولاً استاندارد و میزان شده که معلمان روانشناسان روانسنج ها متخصصان تعلیم و تربیت برای سنجش بهره‌وری هوشی افراد از آنها کمک می‌گیرد.
ح) رغبت سنج: وسیله ای است مکتوب یا گرافیکی و تصویری و معمولاً استاندارد که برای سنجش و تخمین علاقه و رغبت فرد نسبت به موضوع و پدیده خاص مورد  استفاده قرار می گیرد.
ط) آزمون فرافکن: ابزاری است که باعث می‌شود فرد بیان احساسات درونی عقاید و نگرش ها نیازها آرزوها ارزش های مورد علاقه خود را بروز دهد در واقع این ابزار باعث می‌شود که فرد درون خود را ظاهر سازد تا روان شناس یا روان سنج بتوانند به مسائل درونی او پی ببرد.

انواع مقياس‌ها
مقیاس اندازه گیری: مقیاس اندازه گیری واحدهایی هستند که برای سنجش متغیرها در ابزارهای گردآوری اطلاعات به کار می رود مقیاس های اندازه گیری عبارتند از مقیاس های اسمی عددی ترتیبی به ریاض های فاصله‌ای و مقیاس های نسبی.
مقیاس اسمی: این مقیاس‌ها که به مقیاس عددی نیز مشهور آن جزو محدود ترین قیاس ها هستند و به دو صورت دو ارزشی و چند ارزشی وجود دارد مثلاً در سنجش صفاتی نظیر جنسیت بلیط مذهب و نیز نگرش ها و تمایلات افراد جامعه از این ریاست استفاده می‌شود برای نمونه گزینه‌های متغیر چند ارزشی دین رابه شرح ذیل میتوان گفت:

مقیاس های ترتیبی: این مقیاس ها می توان  بر تشخیص وجود یا عدم وجود صفت شدت و ضعف قانون رانیز سنجید مثلاً اگر عملکرد سه نفر کارگر فنی را در حین ساخت قطعات یک ماشین مشاهده کنیم می توانیم با توجه به زمانی که برای انجام دادن آن صرف می کنند کیفیت کارشان را طبقه بندی کنید و رتبه های ۱ و ۲ و ۳ را در ساخت قطعات ماشین مشخص نمایید یا رتبه بندی کشورها بر اساس تعداد جمعیت همانطور که مشاهده می‌شود مقیاس رتبه‌ای تنها ترتیب درجات را مشخص می‌کند و قادر نیست فاصله بین آنها را مشخص کند.
مقیاس فاصله ای: مقیاس فاصله علاوه بر دارا بودن صفات مقیاس های اصلی و ترتیبی دارای این ویژگی هست که می تواند فواصل بین نمرات را نیز مشخص کند یا به عبارتی آن را کم می نماید .برای مثال: اگر در مقیاس رتبه بندی کارگران فنی به سه درجه تقسیم می شدند در مقیاس فاصله ای می توان در طول زمان انجام دادن کار یک هفته را به دقیق مشخص کرد. 
مثلاً: اگر اولین کارگر در ساعت و دومی در یک و نیم ساعت و سومی در ۱:۴۵ ساعت کار ساختمان قطعات ماشین را انجام دهد می‌توانیم علاوه بر تعیین رتبه هر یک فاصله زمانی انجام دادن کار بین آنها را مشخص نماییم و همینطور نمرات دانشجویان در درس روش تحقیق و یا معدل دانشجویان یک دانشگاه کمی شدن ارزش هر یک از صفات در این مقیاس ها را برای تجزیه و تحلیل آماری داده های تحقیق هموار می نماید.

مقیاس نسبی: مقیاس نسبی مانند مقیاس فاصله ای است با این تفاوت که این مقیاس دارای نقطه صفر مطلق است که به عنوان مبدا مشخص د سنجش و استفاده قرار می‌گیرد از این مقیاس در اندازه گیری های فیزیکی نظیر زمان مسافت اندازه و وزن استفاده می‌شود مثلاً زمان بر حسب دقیقه یا طول بر حسب سانتی متر یا وزن بر حسب کیلوگرم در هر یک دارای نقاط صفر مطلق هستند در این مقیاس فواصل مساوی و معنادار هستند در حالی که در مقیاسهای فاصله ای اندازه فواصل وی و معنادار نیستند و قابلیت مقایسه را ندارند .برای مثال: سن عده‌ای دانش‌آموز به شرح ذیل بر مبنای نسبی مورد بررسی قرار می گیرد:
۲۱،۱۸،۱۷،۱۹،۲۰سال   یا بهره هوشی یا وزن یا درآمدهای فرد و یا جمعیت مکانها و فضاهای جغرافیایی:   بهره هوشی:۷۵،۹۰،۱۱۰.۱۲۰.۸۰.
وزن :۴۵،۶۰،۶۵،۵۰۹۰،۸۰   یا درآمد : ۱۷۰۰،۱۵۰۰،۲۵۰۰۲۰۰۰،۱۰۰۰تومان.
در مقیاس نسبی همانند مقیاس فاصله ای چون صفات به صورت ارزش‌های کمی مورد سنجش قرار می‌گیرند به راحتی امکان استفاده از روشهای آماری برای تجزیه و تحلیل اطلاعات وجود دارند 

طيف‌ها
در بررسی های انسانی و اجتماعی سنجش دیدگاه ها و نگرش ها از امور کیفی هستند که ابزارهای ویژه‌ای را در چارچوب مقیاسهای مختلف برای اندازه گیری متغیرها طلب می کند محققان علوم اجتماعی و انسانی سعی نموده اند برای سنجش نگرش ها تمایلات گرایش ها و آرزوها اقدام به طراحی و ابداع ابزارهایی بنمایند که به عنوان طیف شهرت دارد .در اینجا به بررسی سه طیف به‌عنوان بوگاردوس لیکرت و گاتمن پرداخته می‌شود.
طیف بوکاردوس
1
بوگاردوس این طیف را که یک طیف ففاصله اجتماعی نیز معروف است در دانشگاه کالیفرنیای جنوبی طراحی کرد بر اساس این طیف سعی می گردد میزان پذیرش یا طرد یک فرد یا گروه به وسیله افراد یا گروه های دیگر مورد سنجش قرار گیرد. بر اساس این طیف را شدت و ضعف علاقه و جاذبه تشکیل می‌دهد در این طیف به وضعیت باهدف درجه وجود دارد که فرد می‌تواند تمایل یا عدم تمایل خود را نسبت به فرد یا موضوعی در یکی از درجات طیف مشخص کند. 

فرض کنید محققی بخواهد درجه تمایل یا عدم تمایل فرد یا افرادی از گروه الف را نسبت به افراد گروه های اجتماعی دیگر بسنجد برای این کار طیف نظرخواهی اينگونه خواهد بود:
1:حاضرم از راه ازدواج داشته باشم
۲:حاضرم اورا به عنوان همبازی در ایم خود بپذیرم
۳:حاضرم بعنوان همسایه در یک محل با وی بازی کنم.
۴:حاضرم بعنوان یک همکار با او در اداره کار کنم
۵:حاضرم اورا بعنوان همشهری بپذیرم 
۶:باید او از شهرمان خارج شود
 طیف لیکرت 
2
لیکرت که از سال ۱۹۳۹ مدیریت بخش بررسی‌های افکار عمومی را در وزارت کشاورزی آمریکا بر عهده داشت این طیف را ارائه داد این طیف از پنج قسمت مساوی تشکیل شده است و محقق متناسب با موضوع تحقیق تعدادی گویه در اختیار پاسخگو قرار می‌دهد تا گرایش خود را درباره آن مشخص نماید طیف از گرایش کاملا موافق تا گرایش کاملاً مخالف کشیده می شود. محقق می تواند به هر یک از قسمتهای شماره‌های از یک تا پنج اختصاص دهد مثلاً به گرایش کاملا موافق شماره ۵ گرایش کاملا مخالف شماره یک بدهد سپس دوباره هر یک از عبارت ها را محاسبه کند.
طیف گاتمن
3
این طیف محقق را قادر می سازد که از روی نمره پاسخگو با دقت و با حداکثر ۱۰ درصد خطا در کل نمونه بتواند عبارت مورد تایید پاسخگو را دریابد یاس گاتمن دارای ویژگی‌های ترتیب پذیری و تجزیه پذیری است یعنی اینکه عبارتها از ترتیب منطقی برخوردار بوده در آغاز عبارتی قرار می گیرد که مبین شدیدترین حالات گرایش مثبت یا منفی باشد و در عبارت بعدی به تدریج از شدت آن کاسته می‌شود همچنین طیف یاد شده دارای یک خاصیت است که اگر پاسخ گو با یکی از عبارتهای موافقت نموده مشخص می‌شود با عبارت‌های ضعیف‌تر از آن نیز موافقت دارد و محقق می تواند آنها را به حساب بیاورند
فرض کنید قرار است نظر و گرایش افرادی نسبت به افراد گروه اجتماعی دیگر سنجیده شود در این صورت محقق می تواند نظیر طیف بوگاردوس است اقدام به طراحی تعدادی عبارت یا گوی بنماید به نحوی که از ترکیب منطقی افزایش یا کاهش تدریجی گرایش مثبت و منفی برخوردار باشد آنگاه آن را در اختیار افراد قرار داده و نسبت به تکمیل آن بر اساس خاصیت تجمیع پذیری اقدام کند و در پایان تعداد پاسخهای بلی را جمع ببندد. نظیر موارد زیر:
رویارویی و پایایی ابزار سنجش
همانطور که قبلا گفته شد ابزار سنجش به دو دسته تقسیم می شود :1:استاندارد و میزان شده. 2: محقق ساخته 
ابزار سنجش باید از روایی و پایایی  لازم برخوردار باشد تا محقق بتواند داده های متناسب با تحقیق را گردآوری نماید و از طریق این داده ها و تجزیه تحلیل آنها فرضیه مورد نظر را بیازماید و به سوال تحقیق پاسخ دهد. ابزار  سنجش کشور آزمون های استاندارد و میزان شده معمولاً از روایی و پایایی مناسبی برخوردارند از این رو محققان می توانند آنها را با اطمینان به کار گیرند ولی ابزار محقق ساخته فاقد چنین اطمینانی هستند و محقق باید از روایی و پایایی آنها اطمینان حاصل کند معمولاً در پرسشنامه ها برای انجام آن از روش محاسبه ضریب آلفای کرونباخ استفاده می شود.

روایی ابزار سنجش منظور از روایی این است که مقیاس و محتوای ابزار یا سوالات مندرج در ابزار گردآوری اطلاعات دقیقا متغیرها و موضوع مورد مطالعه را بسنجد یعنی اینکه هم داده های گردآوری شده از طریق ابزار مازاد بر نیاز تحقیق باشد و هم اینکه بخشی از داده های مورد نیاز در رابطه با سنجش متغیرها در محتوای ابزار حذف شده باشد یا به عبارت دیگر این واقعیت را به خوبی نشان دهد مثلاً آزمون‌های همچون تست هوش آزمون پیشرفت تحصیلی اگر نتواند بهره هوشی و میزان معلومات دانش‌آموزان را اندازه‌گیری کند روایتی نخواهد داشت اگر گویی ها و مقیاسها به کار رفته و نوع سوالات در پرسشنامه یا کارت مصاحبه یا مشاهده با فرم اطلاعاتی و فیش و امثال آن نتواند اطلاعات مورد نیاز درباره ما متغیر ها و صفات موضوع مورد مطالعه را در خود جای دهد بازهم روایی نخواهد داشت طبعاً به کارگیری ابزار ناروا باعث گردآوری اطلاعات نامربوط و به هم خوردن انضباط و نظم مراحل تحقیق و تجزیه تحلیل داده ها میشود و نیز به هدر رفتن نیرو و امکانات و منابع مالی و همچنین عدم امکان نتیجه گیری درست را به دنبال دارد
پایایي ابزار سنجش
عبارتند از این که اگر یک وسیله اندازه گیری که برای سنجش متغیر و صفتی ساخته شده در شرایط مشابه در زمان یا مکان دیگری مورد استفاده قرار گیرد نتایج مشابهی از آن حاصل می شود به عبارت دیگر ابزار پایان متغیر ابزاری است که از خاصیت تکرار پذیری و سنجش نتایج یکسان برخوردار است..
مشکل روایی و پایانی ابزار سنجش معمولاً متاثر از عوامل گوناگون نظیر پیچیدگی موضوع مورد مطالعه عوامل و منبع تهیه داده ها یعنی انسان و روشها و شرایط گردآوری اطلاعات است عوامل زیر معمولاً بر پایایی و روایی ابزار سنجش تاثیر منفی دارند.

۱)تعریف نشدن اصطلاحات :
همانطور که قبلا گفته شد در کلیه مراحل تحقیق تعریف اصطلاحات و واژه ها یا انتخاب آنها از بین موارد متداول بسیار ضروری است تعیین حدود یا دایره مفهومی واژه ها نیز باید مورد توجه محقق باشد در غیر اینصورت پاسخگویان و حتی پرسش کنندگان ممکن است از یک واژه و اصطلاح برداشت‌های گوناگون به نماید و اطلاعات گوناگون را تهیه کند بنابراین محقق باید در هنگام طراحی ابزار سنجش و ساخت سوالات و محتوای آنها این مطلب را مورد توجه قرار دهد و وقتی سوال را ساخت چند بار آن را بازبینی کند و به این سوال پاسخ دهد که آیا پاسخگو از این سوال و واژه و اصطلاح مندرج در آن همان درک و برداشت ایران خواهد داشت که من به عنوان محقق دارم

۲- عدم توجه پرسشگران::
در صورتی که پرسشگران نسبت به هدف های تحقیق روش های کار پرسشگری اصطلاحات و مفاهیم روش تکمیل پرسشنامه و غیره توجیه نشده باشند می‌توانند باعث ناروایی ابزار شود ولی ممکن است محقق تمام تلاش خود را برای ساختن ابزار مناسب به کار گرفته باشد ولی مجری و پرسشگر به دلیل عدم توجیه و آموزش درست نتواند آن را به خوبی مورد اجرا گذارد و باعث ناروایی ابزار شود حاصل کار دیگران می‌تواند میزان اطمینان از روایی و پایایی آن را مشخص نماید.
۳) استفاده از روش پیش آزمون از طریق این روش مسائل مختلف فرآیند تحقیق مورد بررسی مقدماتی قرار می گیرد که یکی از این موارد رویارویی پایانی ابزار سنجش است.

پیش آزمون) پیش ازمون یکی از مراحل فرآیند تحقیق علمی است که معمولاً پس از طراحی ابزارهای سنجش و گردآوری اطلاعات انجام می پذیرد. این مرحله از فواید زیادی برخوردار است و به همین دلیل به تدریج موقعیت برجسته‌ای را در یک فعالیت تحقیقاتی به دست می‌آورد و کار یک تحقیق آزمایشی یا پیش‌آزمون می‌تواند فواید زیر را داشته باشد.
۱: آگاهی از صفات جامعه مورد مطالعه به ویژه زمانی که پارامترهای جامعه در اختیار نیست در این صورت اجرای پیش‌آزمون نوعی قمار زدن تلقی می‌شود و محقق می تواند به شاخص‌ها و نشانه‌هایی درباره جامع دست یابد.
۲: برآورد حجم نمونه یا ارزیابی تعداد نمونه هایی در نظر گرفته شده از طریق به کارگیری شاخص ها و نشانه های بدست آمده از جامعه به روش پیش آزمون محقق با در دست داشتن این اطلاعات و با استفاده از روشهای آماری مربوط می تواند حجم نمونه مورد نیاز را برآورد نماید.

۳) اصلاح روش گردآوری اطلاعات: محقق پس از اجرای پیش آزمون می‌توانند به کارایی روش پیش‌بینی شده برای تحقیق اعم از پرسشنامه یا مصاحبه یا مشاهده و نظایر آن پی ببرد و نسبت به تثبیت یا تغییر یا اصلاح آن اقدام کند.
۴) اصلاح ابزار سنجش: پس از مرحله پیش آزمون و گردآوری اطلاعات است که محقق با تجزیه و تحلیل آن می فهمد آیا اطلاعات گردآوری شده از طریق مقیاس ها گویه ها و طیف ها و نیز ابزارها گردآوری اطلاعات قادر به ارزیابی فرضیه ها و نیز پاسخگویی به سوالات تحقیق است یا خیر در صورتی که اطلاعات و داده ها نیازهای تحقیق را برآورده نکند محقق باید ابزار سنجش را تغییر داده و آن را اصلاح کند تا از روایی و پایایی آنها اطمینان حاصل نمایند

۵) اصلاح روش استخراج: طبقه بندی و تجزیه و تحلیل نتایج پیش آمده به محقق کمک می کند تا روابط روشهای استخراج و طبقه بندی و تجزیه و تحلیل داده ها را مورد ارزیابی قرار داده و از کارایی و رسایی آنها اطمینان حاصل نماید و اگر احساس کند که اصلاحی در یکی از آنها باید انجام شود این کار را انجام دهد.
۶) اطلاع از پاسخ های مورد انتظار محقق: بر اساس این نتایج می تواند بفهمد که چند درصد از افراد نمونه به ابزار سنجش پاسخ داده آن را اعاده خواهند نمود با استفاده از این داده است که محقق می تواند حجم نمونه و روش های تماس با پرسش گران و ارسال و دریافت ابزار سنجش و پرسشنامه را اصلاح نماید.

۷) اصلاح روش های مصاحبه و مشاهده: با اجرای این مرحله محقق می تواند از واکنش پاسخگویان درباره تحقیق و نیز روش کار و ابزار مربوط به اطلاع حاصل کند و اصلاحات لازم را در آنها به عمل آورد تا بتواند به اسب واقعیت به نحوی بهتری پی ببرد.
۸) اطمینان از روشها و ابزارهای به کار گرفته: در مرحله تجزیه و تحلیل و تست فرضیه ها نظیر برنامه ها و نرم افزارهای رایانه‌ای مدل های آماری سطح اطمینان تست فرضیه و الگوی بررسی روابط بین متغیرها.
نکته: گاهی از این مرحله به مطالعات راهنما نیز تعبیر می‌شود که در واقع هدف آن اطمینان از روایی ابزارها و روش‌های پیش‌بینی شده در فرایند پژوهش است و می‌توان از آن به پژوهش آزمایشی یا مانوری نیز تعبیر نمود که بر اساس آن مسیر پژوهش و روش‌های ابزار های آن را تصحیح می گردد.