مقدمه:

بدون شک تپه پوکردوال یکی از با اهمیت ترین محوطه های باستانی دشت گرگان است که در این گمانه زنی نسبت به تعیین عرصه و پیشنهاد حریم آن اقدام شده و گزارش علمی آن به شرح ذیل است.

پیش در آمد

دشت گرگان یکی از مناطق مستعد برای سکونت انسانی بوده است که محققین را به حیرت وا داشته است بطوریکه اریک اشمیت در پرواز برفراز این دشت و مشاهده آثار باستانی آ

موقعیت جغرافیائی:

محوطه ی باستانی پوکردوال به موقعیت GPS:″N:36˚50′55″,E:54˚29′11 در منتهی الیه حاشیه ی شرقی شهر گرگان و درضلع شمالی انتهای بلوار جرجان و ابتدای جاده ی ارتباطی گرگان – گنبد کاووس قرار گرفته و رودخانه ی فصلی پوکردوال از ضلع شرقی آن می گذرد. (تصاویر شماره ی 2-1)

ریخت شناسی:

محوطه ی پوکردوال با شکل تقریباً مدور به ابعاد 55×95 متر بوده که 5/2 متر بالاتر از سطح زمین های اطراف قرار دارد. این اثر به ترتیب از شمال به زمین های کشاورزی، از شرق به رودخانه ی فصلی پوکردوال و از جنوب و غرب به ساختمان های تجاری محدود می شود.

پیشینه ی پژوهش:

بنابر اسناد موجود نخستین گزارشها از این محوطه نشان از آثار پیش از تاریخی (هزاره ی پنجم)، سفالینه های عصر آهن و دوره ی تاریخی داشته. (نوکنده و همکاران 1379)

این محوطه برای دومین بار توسط آقای دکتر صادق ملک شهمیرزادی که سرپرستی کاوش آق تپه ی گنبد کاووس را  در پائیز سال 1379 به عهده داشته اند مورد اشاره قرار گرفته و طی گزارش خود در کتابی تحت عنوان آق تپه به چاپ رسید چنین آورده است: «در مدت کاوش در آق تپه با استفاده

اهداف:

به دنبال توسعه و گسترش شهر گرگان و ساخت و سازهای غیرمجاز بخش اعظمی از عرصه و حریم این اثر مورد تعرض و تخریب واقع شده و به واسطه ی اهمیت جلوگیری

روش کار

الف) روش گمانه زنی:

 با توجه به ماهیت و اصول حاکم بر شکل گیری یک محوطه ی باستانی کاوش بدون هدف، روش علمی و فرضیه های علمی چیزی جز ویرانی همیشگی مکان های باستانی در بر نخواهد داشت. پرورش جنبه های نظری باستان شناسی  بستگی مستقیم به تفسیر علمی مواد باستانی دارد و تفسیر علمی این گونه مواد بدون ساختن فرضیه های گوناگون در توضیح ارتباط آنها با یکدیگر و با نهادهای تولیدی ناممکن است. چنین امری با مطالعه ی مواد و اطلاعات باستان شناختی که روشمند و با دقت بازیابی و ارتباط زمانی

نام گمانه (Test pit Name) با حروف مخفف «TT».

تاریخ (Date) با حرف مخفف «D».

عمق (Height) با حرف مخفف «H».

شماره ی لایه (Layer) با حرف مخفف «L».

شماره ی شبکه (Grid) با حرف مخفف «G».

ج) روش گونه شناسی سفال:

در این روش همه ی سفال ها در کنار هم چیده شده و شبیه ترین و نزدیکترین ها به یکدیگر از نظر رنگ خمیره، رنـگ سـطوح داخـلـی و خـارجـی، نـوع و رنگ پـوشــش سـطـوح داخلی و خارجی، روش ها ی تزئین، نوع نقشمایه های اسـتفاده شـده و رنگ آنـها در مـورد سـفال هـای مـنقـوش، نوع مـواد افــزوده

) روش توصیف:

یکی از مشکلات عمده ای که در رابطه با مبحث سفال شناسی وجود دارد به اصل نسبی و سلیقه ای بودن توصیف باز می گردد، در واقع به زبان ساده توصیف شامل ارائه ی برداشتی است که بیننده از یک موضوع می دهد، بنابراین با توجه به تفاوت در برداشتهای افراد مختلف از یک موضوع مشترک، توصیف

مواد فرهنگی:

در نتیجه ی این گمانه زنی ها داده هایی از چهار دوره ی فرهنگی شناسایی شد که به ترتیب قدمت عبارتند از:دوره ی نوسنگی با سفال، دوره ی مفرغ، دوره ی تاریخی (عصر اشکانی) و دوره ی اسلامی.

 جز یک اثر معماری مابقی داده ها به صورت یافته های سفالی، ابزارها و مصنوعات سنگی و تنها یک قطعه فلز بوده است. در این میان سفال با بیش از 6400  قطعه بیشترین سهم را داراست.

Iدوره ی نوسنگی:

 .Iaمعماری:

تنها سازه ی معماری بدست آمده از این کاوش ها یک سازه ی چینه ای ( با ماده ی چسباننده ی گیاهی ) مدور به قطر تقریبی 5/1-1 متر است که 40 درصد از کل آن در زاویه ی شرقی گمانه ی F.VII a به دست آمده، در مجموع 80 سانتی متر از ارتفاع آن باقی مانده که به سمت بالا از قطر دیواره ی حرارت دیده و سخت شده ی آن کم می شود، کف این سازه به صورت مسطح و با همان کیفیت دیواره و پیوسته

Ibسفال:

یافته های سفالی متعلق به عصر نوسنگی 1/38 درصد مجموع سفال های به دست آمده را شامل می گردد که طی مطالعات مقدماتی حداقل 20 گونه ی سفالی از میان آنها شناسایی شده است که در مقام

الف) سفال قرمز منقوش:

یکی از گونه های شاخص سفالی مربوط به دوره ی نوسنگی، سفال های دست ساز با خمیره ی قرمز رنگ و پوشش گلی رقیق قرمز رنگ هستند که با طیفی از رن

ب) سفال نخودی منقوش:

یکی دیگر از گونه های سفالی مهم این دوره سفال های دست ساز با خمیره ای به رنگ قهوه ای مایل به قرمز هستند که پوشش گلی غلیظ زرد رنگی سطح خارجی آنها را پوشانیده و نقوش روی آن با طیفی از رنگ قهوه ای تا قهوه ای مایل به قرمز به اجرا در آمده است، اگر چه ماده ی افزوده ی بافت

ج) سفال نخودی با نقش استاندارد پوکردوال:

این گونه ی سفالی شامل قطعه سفال هایی با خمیره ی قهوه ای کمرنگ و پوشش گلی غلیظ زرد رنگ سطح خارجی است که نقوش با طیفی از رنگ قهوه ای مایل به قرمز بر روی آن به اجرا در آمده است. ماده ی افزوده ی استفاده شده در آن از نوع گیاهی بوده و با این وجود بافت

نقش طاق های متوالی:

 شامل ردیف هائی از منحنی های طاق مانند است که طی ترسیم آنها نقش پایه های قوسهای ردیف بالائی درست بر وسط قوس ردیف پائینی جای می گیرد و این الگو دورتا دور ظرف تکرار می گردد. (لوح شماره ی2 ، طرح26)

نقش استاندارد پوکردوال:

 عبارت از نوار باریکی از رنگ است که بیضی های افقی به صورت نگاتیو بر روی آن ایجاد شده که خط باریکی از میان آن می گذرد، این نقش ک

نقش های هندسی ترکیبی:

 به نقوشی اطلاق شده که از کنارهم قرار گرفتن نقشمایه های ساده و پیچیده به وجود آمده است. (لوح شماره ی2 ، طرح24 )

د) سفال دورنگ (Bichrome):

از جالب توجه ترین یافته های سفالی این محوطه که در ارتباط با دوره ی نوسنگی (؟) گونه شناسی شده است شامل سفال های منقوش دورنگی است که خمیره ی قهوه ای روشن آنها محتوی

نقش استاندارد پوکردوال:

 با همان ویژگی های توصیف شده برای گونه ی سفالی پیشین.

نقش مثلث های متوالی:

 که در آن ردیفی از مثلث های هم اندازه در کنار هم ایجاد شده و ردیف های دیگر به طوری بر بالای یکدیگر اجرا شده اند که رأس مثلث بالایی عمود بر مرکز قاعده ی مثلث پائینی قرار می گیرد.

نقش فلس ماهی:

 با استفاده از خطوطی با موج های منظم ایجاد شده، به این ترتیب که با منطبق ساختن فراز و فرود قوسهای خطوط مواج در ردیف های پی درپی نقشی را به وجود آورده اند که در نگاه اول الگوی فلس های ماهیان را تداعی می نماید. (لوح شماره ی2 ، لوح شماره ی4، طرح

Icیافته های سنگی:

الف) سنگ ساب

شاخص ترین یافته ی سنگی مرتبط با داده ها و لایه های نوسنگی سنگ ساب تقریبا کروی شکلی است که فرورفتگی نیم کره ای که به نسبت اندازه ی سنگ س

ب) ابزارهای سنگی

در مجموع دو دوره ی پیش از تاریخی (دوره ی نوسنگی و عصر مفرغ) شناسایی شده در طی این گمانه زنی بیش از 170 قطعه ابزار سنگی که همگی بدون استثناء

Idپیکرک:

یکی از یافته های منحصر به فرد محوطه ی پوکردوال بخش هایی از یک پیکرک حیوانی(؟) سفالی با تزئین خالدار است که از نظر نوع خمیره و پوشش سطح شیئ و نیز

IIعصر مفرغ:

داده های این دوره در هیچ یک از نقاط محوطه از گزند زمان بی نصیب نمانده و در اثر کشاورزی مداوم و شخم های عمیق، ساخت و ساز های غیر مجاز بر روی

IIaسفال:

الف) سفال خاکستری:

گروه سفال های خاکستری پوکردوال سفال های خوش ساخت و خوش پختی هستند که از لحاظ خمیره ی مورد استفاده ی سفالگر از کیفیت مطلوبی برخوردارند

ب) سفال قرمز با پوشش و نقش پایدار:

این توصیفی است که از قطعات محدود به دست آمده از این گونه ی سفالی در پوکردوال صورت گرفته، این نوع سفال تنها سفال منقوشی است که در منطقه ی شمال شرق همراه با سفال خاکستری ظاهر می شود ، این نوع سفال به صورت گسترده در سطح دشت گرگان و نیز حتی به استناد گزارش های موجود در حاشیه ی جنوبی دریای مازندران قابل مشاهده است.(ماهفروزی،1386) با توجه به مطالعات صورت گرفته بر روی گونه های سفالی در سطح دشت گرگان، این گونه ی سفالی با ویژگی های فنی ذیل قابل توصیف است:

این سفال ها خمیره ی قرمز یا نارنجی رنگ نسبتا پاکی دارند که البته هیچ ماده ی افزوده ای که به عنوان ماده ی چسباننده در آنها به کار رفته باشد در بافتشان مشاهده نمی شود، خمیره ی این نوع سفال به خوبی ورز

. فلز:

یک قطعه مفتول مفرغی به طول 3/3 سانتی متر و قطر 4/0 سانتی متر.

 .IIcیافته های سنگی:

یافته های سنگی این دوره علاوه بر تعداد قابل توجهی ابزار های سنگی، شامل: یک عدد سنگ ساب زینی شکل، قطعات شکسته ی سنگ ساب ها و مشته ها ی سنگی، سنگ چاقو تیز کن، سنگ پاشنه در و قطعات کوچک تزئینی از جنس سنگ های رسوبی ساده (سنگ هایی که  در حالت عادی فاقد ارزش تجاری اند) است.(تصوير شماره ي17، لوح شماره ي6، طرح های شماره ی50-45)

III. دوره ی تاریخی:

IIIa. سفال:

یافته های این دوره تنها شامل قطعات شکسته ی کوچک و پراکنده ای از سفال های قرمز رنگ ظریفی است که با توجه به ظرافت ساخت آنها که بسیار نزدیک به سفال

. دوره ی اسلامی:

تنها یافته های این دوره چند قطعه ی کوچک سفال لعاب دار منقوش اواسط دوره ی اسلامی را در بر می گیرد.

برآیند:

محوطه ی پوکردوال از نظر جغرافیائی در منطقه ای قرار گرفته است که در واقع یکی از گلوگاه های ارتباطی حاشیه ی جنوبی دریای مازندران و دشت گرگان بوده، و از امکان مناسبی برای ارتباط با مرکز فلات ایران از طریق گذرگاه ها و منافذ موجود در رشته کوه های البرز شرقی و ارتباط با ترکمنستان در پشت کوه های کوپه داغ برخوردار است. این محوطه که به استناد یافته های متنوع سفالی جایگاه ویژه ای در دوره ی نوسنگی دشت گرگان دارد از نظر فرهنگی قابل قیاس با فرهنگی است که در ترکمنستان به عنوان فرهنگ «جیتون»

مشخصه ی سفال های دوره ی تاریخی در تپه ی پوکردوال شامل لایه ی بالایی آن و سفال های قرمز رنگ ساده است که در تعدادی از آنها لکه های خاکستری رنگ بر روی قطعات سفال دیده می شود، ارنی هرینک از آن با عنوان «سفال های لکه دار» یا «سفال آوائی» نام برده و به وفور در دشت گرگان بدست آمده است، این سفال ها از نظر فرم (شکل) قابل مقایسه با تورنگ تپه ی Vb (1376، Haerinck) ، یاریم تپه VI و نرگس تپه ی II است که براساس نتایج آزمایشگاهی تاریخ آن به اوایل دوره ی اشکانی باز می گردد. (عباسی، 1386)

منابع و مأخذ:

الف-ایرانی:

1- پازوکی، ناصر. شادمهر، عبدالکریم. آثار ثبت شده ی ایران در فهرست آثار ملی، چاپ اول پائیز 1384، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور.

2-سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح: فرهنگ جغرافیائی رودهای کشور-حوزه ی آبریز دریای خزر ( جلد دوم)، چاپ اول، 1382، انتشارات سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح.

3-علیزاده، عباس: تئوری و عمل در باستان شناسی، 1380، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی.

4-عباسی، قربانعلی: پیشینه استقرار در شهر گرگان بر اساس شواهد باستان شناسی، چکیده مقالات همایش بین المللی باستان شناسی ایران: حوزه شمال و شمال شرق، آبان 1384، پژوهشکده باستان شناسی.

5- عباسی، قربانعلی: نرگس تپه دشت گرگان، گزارش های باستان شناسی(7): مجموعه مقالات نهمین گردهمایی سالانه ی باستان شناسی ایران، جلد دوم، پائیز 1386، پژوهشکده ی باستان شناسی، پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.

1-Orton,C. Tyers,P. and Vincr,A. " Pottery in Archaeology" , 1993, New York.

2-Hiebert, F, T: "A central Asian village at the dawn of civilization Excavations at Anau ".2003, University of Pennsylvania.

3-Arne,T,J: " Excavation at Shah Tepe , Iran "1945, Stockholm.

پيوست

تصاوير شماره ي 2-1: به ترتيب، ديد از زاويه ي شمال غربي و زاويه ي شرقي.

(تصاوير شماره ي 4-3: منبع سايت اينترنتي Google)

تصوير شماره ي5: نخ كشي و شبكه بندي گمانه ي D.IVa

جدول شماره ي 1: فهرست يافته ها.

تصوير شماره ي 6: سفال ها ي چيده شده براي سفال شناسي.

تصوير شماره ي7: استفاده از روش هاي توصيفي استاندارد.

تصوير شماره ي 8: سازه ي معماري متعلق به دوره ي نوسنگي(گمانه ي (F.VIIa

تصوير شماره ي 9: بخشي از گونه هاي سفال شناسايي شده در تپه ي پوكردوال.

تصوير شماره ی10: سفال قرمز منقوش.