چکیده

بررسی روشمند یکی از شیوه های بررسی در محوطه های باستانی است كه در مطالعۀ تپۀ دیک سید[1]، تپه اي در 36 كيلومتري شمال شرق ترنگ تپه در دشت گرگان مورد استفاده قرار گرفته است. وسعت محوطه كمتر از 1500 متر مربع بوده و شواهدی از مواد فرهنگي دوره های نوسنگی همزمان با آق تپه III و ترنگ تپه Ia، و همچنین آثاری از عصر مفرغ میانه نیز مشابه شاه تپه  IIbو IIa از شبكه ها ي طراحي شده ي تپه بصورت روشمند جمع آوری گرديد. در اين مقاله طبقه بندی، گونه شناسی و آمار برداری از داده هاي مكشوفه و ارتباط فرهنگی این محوطه با محوطه های هم افق فرهنگی دیگر در دشت گرگان و مناطق همجوار در مرکز فلات ایران، دشت شاهرود و جنوب ترکمنستان مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

کلید واژگان: تپه دیک سید- دشت گرگان- بررسی روشمند- ارتباطات فرهنگی

Key word: Tape Dik Seyyed- Gorgan Plain- Systematic Survey- Cultural Communications

درآمد

حوزه فرهنگی دشت گرگان از دوران پیش از تاریخ نوعی ارتباط و پیوستگی با حوزه های فرهنگی فلات مركزي ایران و از طرفی نیز با فرهنگ های جنوب ترکمنستان داشته است. اما برخي عقيده دارند كه این تشابهات فرهنگی و ارتباطات بیشتر به سمت آسیای مرکزی است تا به سمت فلات ایران. با توجه به اهمیت فرهنگی این منطقه که به صورت گذرگاهی ارتباطی بوده، مطالعات در خور توجهی در دوران پیش از تاریخ و به خصوص نوسنگی صورت نگرفته و مطالعات انجام گرفته نیز بصورت پراکنده و مربوط به چند دهه پیش بوده است و گزارش جامعی از اطلاعات این دوره منتشر نکرده اند. این پژوهش در راستای مطالعه محوطه ای نوسنگی در قسمت مرکزی دشت گرگان بوده و تلاش دارد کمکي براي شناخت توالی سفالگری و تحولات فرهنگی منطقه در این بازه زمانی و مقایسه داده های به دست آمده با دیگر محوطه های شناسایی شده و همچنین حوزه های فرهنگی همجوار مانند مرکز فلات ایران و فرهنگ جیتون در جنوب ترکمنستان بپردازد. به عبارتی دیگر ارزیابی نتایج حاصل از کاربرد یکی از روش های نو در بررسی های باستان شناختی و اطلاعات آماری حاصله از آن در این پژوهش وسیله ای برای رسیدن به اهداف مطالعاتی بود و از آنجا که در هر بررسی روشمند مقدار زیادی مواد خام مطالعاتی فراهم می شود، پرداختن به تحول فرهنگی این مواد در چارچوب بررسی روابط فرهنگی این مناطق نیز مطرح شد.

ریخت شناسی جغرافیایی منطقه

رشته کوه البرز واقع در حاشیه ی جنوبی دریای مازندران به طول 900 کیلومتر و پهنای 60 تا 130 کیلومتر به صورت شرقی- غربی بزرگترین حائل بین مناطق کم ارتفاع  حاشیه ی جنوبی دریای مازندران و فلات ایران است. این رشته کوه که به لحاظ ارتفاع واجد مرتفع ترین قلل ایران بوده، با جلوگیری از تبادل رطوبت ما بین مناطق شمالی و جنوبی، خود باعث گردید که

1. این تپه فاقد نامی محلی است و به خاطر قرارگیری  در 600 متری روستای کوچک دیک سید، به این نام اطلاق گردید.

پیشینه مطالعاتی  از دوران پارینه سنگی تا دوره نوسنگی منطقه ي گرگان

برای اولین بار در سال 1310 خورشیدی نخستین فصل کاوش در ترنگ تپه گرگان توسط وولسین آمریکایی صورت گرفت (wulsin, 1932). سپس در سال 1338 خورشیدی ژان دهه از ترنگ تپه بازدید نمود و دو سال بعد حفاری در آنجا را شروع کرد و به مدت 13 فصل به کاوش در این تپه پرداخت و در لایه های تحتانی( ترنگ I) به سفال های نوسنگی برخورد کرد (Deshayes, 1963, 1968, 1973, 1974, 1976, 1979).

       در سال 1339 خورشیدی یاریم تپه در 9 کیلومتری گنبد کاووس توسط دیوید استروناخ مورد کاوش قرار گرفت و 33 لایه ی استقراری و 5 دوره فرهنگی شناسایی شد و یاریم I مربوط به دوره ی نوسنگی و مشابه فرهنگ جیتون در ترکمنستان معرفی شد (ملک شهمیرزادی 1382:376)

      در سال 1963 میلادی، چارلز مک بورنی از دانشگاه کمبریج با هدف یافتن گاهنگاری چارچوب های گاهنگاری و ویژگی های محلی دوران پارینه سنگی جدید، در حاشیه شمالی شرق کوه های البرز در طول شش هفته به بررسی و کاوش پرداخت

موقعیت جغرافیایی و ریخت شناسی تپه دیک سید

تپۀ دیک سید[1]؛ تپۀ کوچکیست که دارای 40 متر طول و 35 متر عرض و محور کشیدگی آن شمالی جنوبی بوده و نسبت به زمین های اطراف 5/2 متر ارتفاع دارد. این تپه در 25 کیلومتری جنوب غرب شهرستان گنبد کاووس و در 10 کیلومتری شمال شهرستان خان ببین و در دهستان تاتار سفلی واقع شده است و فاصله ی آن با شهرستان گرگان 50 کیلومتر است. همچنین ترنگ تپه در 36 کیلومتری جنوب غرب، شاه تپه در 55 کیلومتری غرب، آق تپه در40 کیلومتری شمال شرق و تپه سنگ چخماق شرقی در 63 کیلومتری جنوب این محوطه واقع شده اند.[2]

        زمین های پیرامون تپه در زیر کشت گندم دیم قرار

[1]- تپه برای نخستین بار در سال 1390 توسط آقای اسماعیل صفری تمک و جبرئيل نوكنده از کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی استان گلستان براي پاسخ به استعلام اداره آب شهرستان گنبد کاووس مورد بازدید قرار گرفت و نامبردگان قطعات شكسته سفال با شاموت گياهي مربوط به دوره نوسنگي از آن جمع آوري نمود (Nokandeh, 2011). سپس در سال 1392 نقشه برداري و بررسی روشمند توسط آقای حبيب رضايي در اين مكان انجام شد.

[2]-  اندازه گیری مسافت بین این محوطه ها به صورت خط مستقیم و با استفاده از تصاویر ماهواره ای Google Earth اندازه گیری شده است.

روش بررسی

 بررسی تپه دیک سید در سه مرحله نقشه برداری، شبکه بندی و جمع آوری داده ها از شبکه های ایجاد شده صورت گرفت.

الف) نقشه برداری

نقشه برداری تپه دیک سید توسط یک تیم نقشه برداری[1] و با استفاده از دوربین نقشه برداری توتال استيشن (Total Station Leica Flex Line TS09 3) در اردیبهشت ماه سال 1392 انجام شد. تهیه نقشه منحني ميزان 1:100 و فواصل خطوط منحنی میزان 10 سانتی متر انتخاب شد. نقطه ثابت اصلی اندازه گیری در راس تپه انتخاب شد وS1 نامگذاری گردید. بر همین اساس ارتفاع تپه نسبت به زمین های اطراف 5/2 متر مشخص شد. طول تپه در جهت شمالی، جنوبی40

[1]- اعضای تیم نقشه برداری عبارت بودند از: آقایان مهندس بیانی، محمد ملکا، ماشاالله رحمانی، مقداد میرموسوی و نگارنده

گونه شناسی سفال تپه دیک سید

برای مطالعه ی دقیق تر سفال های به دست آمده از این بررسی، گونه شناسی بر اساس نوع ماهیت، فراوانی و کیفیت دانه بندی خمیره ی سفال صورت گرفت که اصطلاحات به کار گرفته در این گونه شناسی هر کدام دارای تعاریف مشخصی است که عبارتند از:

الف) نوع ماهیت محتویات: به مفهوم شناسایی ماهیت محتویات قابل شناسایی در خمیره ی سفال و توصیف کوتاهی از آن است که با واژه هایی مانند گیاهی، شن نرم و شن درشت مشخص می گردد.

گیاهی: از مواد گیاهی خرد شده به عنوان ماده ی افزوده استفاده شده باشد.

شن نرم: ذرات شنی که به زحمت با چشم غیر مسلح قابل تشخیص باشد.

شن درشت: ذرات شنی که با چشم غیر مسلح به آسانی قابل مشاهده هستند.

ب) فراوانی: برآورد محتویات پایین تر از 3% که مبتنی بر مطالعه ی نمودار تخمین درصد محتویات بافت است که مطالعات آن توسط متیوز و الیور در سال 1991 گسترش یافته و شامل 24 نمودار دوتایی است که درصد محتویات بافت را به تفکیک اندازه ها و شکل دانه ها، یکبار با دانه های سفید در زمینه سیاه و یکبار با دانه های سیاه در زمینه ای سفید، در درصدهای 5 تا 50 نشان می دهد(ضیغمی 1388:13) (تصویر 10).

ج) کیفیت دانه بندی: بیانگر میزان تنوع اندازه ی محتویات و همگن یا ناهمگن بودن آنها بر اساس نمودار کیفیت دانه بندی بافت است (ضیغمی1388:14) که با اصلاحات ذیل توصیف می گردند (تصویر 11).

ضعیف (Poor)     متوسط (Fair)      خوب (Good)      بسیار خوب (Very good)     خشن (Coarse)

گونه های شناسایی شده:

با توجه به تعاریف صورت گرفته در گونه شناسی سفال های این محوطه، 5 گونه سفالی متفاوت از هم تفکیک و تقسم بندی شد که هر کدام از این گونه ها دارای توصیف های استاندارد خود بودند. این 5 گونه عبارتند از:

الف) سفال با شاموت گیاهی و کیفیت دانه بندی خوب

ب) سفال با شاموت گیاهی و کیفیت دانه بندی متوسط

ج) سفال با شاموت گیاهی و کیفیت دانه بندی ضعیف

د) سفال با شاموت شن ریز و کیفیت دانه بندی بسیار خوب

ه) سفال با شاموت شن درشت و کیفیت دانه بندی خشن

از پنج گروه ذکر شده، 3 گروه اول متعلق به دوره نوسنگی و دو گروه بعد متعلق به عصر مفرغ میانه هستند.