چكيده

هدف از مطالعه فوق بررسي تأثير وقف در پايداري اجتماعي كاركرد فضاهاي شهري در محلات منطقه يك شهري گرگان (محلات وقفي و محلات غير وقفي) مي‌باشد و در اين راستا تحقيق حاضر در پي پاسخگويي به سوالات زير مي‌باشد:

آيا بين پايداري اجتماعي فضاهاي شهري و وقفي بودن اين فضاها رابطه وجود دارد؟

راهكارهاي مناسب براي دستيابي به پايداري اجتماعي فضاهاي شهري در محلات وقفي شهر كدامند؟

روش پژوهش حاضر، تركيبي از روش پيمايشي-تحليلي است، كه براي بررسي نقش وقف در پايداري كاركرد اجتماعي فضاهاي شهري علاوه بر استفاده از آمارهاي رسمي جمعيتي سرشماري‌ها و بررسي‌هاي نگارنده، پرسشنامه‌اي در سطح محلات وقفي و غير وقفي منطقه يك شهر گرگان توزيع شد.

جامعه آماري و روش نمونه‌گيري:

به منظور تعيين جامعه آماري و نيز به حداقل رسادن تأثير فاكتورهاي مزاحم در ارتباط با موضوع مورد بررسي با استفاده از شاخص‌هاي اجتماعي بعد خانوار، نرخ با سوادي و نرخ مهاجرت و شاخص‌هاي اقتصادي نرخ اشتغال عمومي و نرخ اشتغال خالص اقدام به يكسان‌سازي و هم‌عرض نمودن محلات مورد بررسي گرديده است. به همين منظور و بر اين اساس از كليه محلات منطقه يك شهري گرگان تعداد 8 محله از نظر شاخص‌هاي فوق هم عرض تشخيص داده شدند كه محلات يك، دو، هفت و هشت به عنوان محلات وقفي و محلات 3، 4، 5و 6 تحت عنوان محلات غير وقفي انتخاب گرديده‌اند. با توجه به بالا بودن تعداد جامعه آماري، محدوديت زمان و منابع مالي پژوهش از بين 31028 خانوار ساكن در جامعه آماري اقدام به تعيين حجم نمونه با استفاده از فرمول آماري كوكران گرديده است (حافظ‌نيا، 1386: 129). بر اساس اين فرمول حجم نمونه مورد نياز براي محلات جامعه آماري برابر با 230 خانوار محاسبه گرديده است كه به منظور اعتبار بيشتر و افزايش صحت تعداد 240 خانوار به عنوان نمونه نهايي انتخاب گرديده است. لازم به ذكر است كه با توجه به سهم جمعيتي هر محله تعداد نمونه در محلات وقفي (4 محله) برابر با 131 خانوار و براي محلات غير وقفي (4 محله) برابر با 109 خانوار مي‌باشد. پرسشنامه‌هاي مورد نظر نيز به روش نمونه‌گيري سيستماتيك تكميل و براي مراحل بعدي آماده شد.

شاخص‌ها و متغيرهاي تحقيق:

در سطوح متفاوت تهيه شاخص‌ها در جوامع مختلف، شاخص‌هاي پايداري مفهوم جديدي است كه با هدف ارزيابي پايداري در برنامه‌ريزي و توسعه مطرح مي‌شود (كاظمي محمدي، 1378: 8). در جوامع شهري، شاخص‌هاي پايداري، معيارهاي پيش آهنگ پايداري و منعكس كننده مولفه‌هاي اساسي و بنيادي براي سلامت اقتصادي، اجتماعي و يا زيست محيطي جامعه در بلندمدت و طي نسل‌ها هستند (Seattle Wa, 1996: 4). بر همين مبنا شاخص‌هاي پايداري مورد استفاده در اين تحقيق، ارزش‌هاي آماري مختلفي هستند كه جمعاً ظرفيت برآورده كردن نيازهاي حال و آينده جامعه، اقتصاد و محيط زيست را اندازه‌گيري مي‌نمايند. در جدول ذيل شاخص‌هاي ارزيابي پايداري اجتماعي به تفضيل بيان گرديده است.

جدول (1): شاخص‌هاي ارزيابي پايداري اجتماعي

معيار پايداري

واحد

شرح شاخص

معيار پايداري

واحد

شرح شاخص

تعداد جمعيت بي‌سواد

درصد

نماگري از مشكلات فرهنگي-اجتماعي در جمعيت

امنيت در بوستان‌ها و پارك‌ها

درصد

نماگري از امنيت اجتماعي شهروندان

متوسط تعداد جمعيت در خانوار

نسبت

نماگري از ميزان تراكم در خانوار

امنيت در مراكز عمومي

درصد

نماگري از امنيت اجتماعي شهروندان

شيوه سنجش و وزن‌دهي متغيرها:

تاپسيس به عنوان يك روش تصميم‌گيري چند شاخصه، روشي ساده ولي كارآمد در اولويت‌بندي محسوب مي‌گردد. اين تكنيك تاپسيس جزو مدل‌هاي جبراني

مراحل كاربرد روش فوق در اين تحقيق به شرح زير مي‌باشد:

1-تشكيل ماتريس تصميم‌گيري

2-وزن‌دهي به شاخص‌ها از طريق ضريب آنتروپي

3-بي‌مقياس‌سازي ماتريس داده‌ها با استفاده از رابطه (1):

4-ماتريس بي‌مقياس شده موزون

منطقه يك شهري گرگان با مساحت برابر با 14/1162 هكتار بوده است. در شرق اين شهر قرار گرفته است. جمعيت اين منطقه در سال 1385 برابر با نفر 159576 و كل خانوار ساكن در اين منطقه 41343 خانوار بوده است. اين منطقه 12 محله‌ي شهري دارد (سرشماري عمومي نفوس و مسكن

مفاهيم،‌ ديدگاه‌ها و مباني نظري:

نقش جهان‌بيني وقف در شكل‌گيري فضاهاي شهري:

وقف يكي از ارزش‌هاي والاي انساني است كه تحت تأثير جهان‌بيني ديني و مذهبي علاوه بر تأثيرات اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي،‌ از نظر كالبدي نيز نقش بسيار موثري در شكل‌دهي به ساخت فضايي-كالبدي شهرهاي اسلامي به ويژه شهرهاي ايران داشته است (مشكيني و عباسي، 1387: 244). نگاهي گذرا به

بررسي جايگاه اجتماعي وقف در جوامع شهري:

سنت حسنه وقف يكي از مصاديق بارز احسان و غيرخواهي است كه انسان با بهره‌گيري از تعاليم انبياء آن را از ديرباز بنياد نهاده و در صحنه حيات اجتماعي به وديعت گذارده است. روحيه تعاون اجتماعي و سبقت در خيرات در نهاد وقف عينيت مي‌يابد و به عمل واقف مهر ابديت مي‌زند. در

• بارزترين ويژگي‌هاي اجتماعي نظام وقف طبقاتي نبودن آن است. بدين معنا كه وقف همواره و براي همه اقشار جامعه قابل دسترس است و در انحصار يك طبقه خاص نبوده و نيست؛

ملاحظات اجتماعي در افزايش پايداري شهري:

مقوله پايداري مي‌تواند معاني بسياري در بر داشته باشد كه از يك هدف اكولوژيكي تا اصولي براي فعاليت‌هاي مختلف

برخي ملاحظات فرهنگي و اجتماعي در افزايش پايداري اشاره مي‌شود:

1. محور قرار دادن انسان در فرايند توسعه پايدار شهري
2. گسترش فرهنگ شهرنشيني و آموزش شهروندي
3. كاهش تراكم جمعيت شهرنشيني و شهرگرايي
4. كاهش ميزان مهاجرت‌هاي شهري
5. التزام به فرهنگ و هويت ملي و بومي

-يافته‌هاي پژوهش:

يكي از مسائل تصميم‌سازي مديران، چگونگي انتخاب كردن يك گزينه از ميان چندين گزينه موجود است كه مي‌بايست با توجه به معيارهايي كه براي انتخاب مطرح است صورت پذيرد. حتي در صورتي هم كه انتخاب كردن مورد نظر نباشد ممكن است احتياج داشته باشيم بدانيم اولويت گزينه‌ها نسبت به يكديگر چه ميزان است؛ لذا احتياج به يك راهكار يا فرآيند تحليل روش‌مند براي امتيازدهي هستيم (موسسه تحقيق در عمليات بهين‌گستر گيتي، 1388: 2). لذا در دهه‌هاي اخير توجه محققين معطوف به مدل‌هاي چند معياره (MCDM)[1] براي ت

[1] -Multiple criteria Decision Making

2-وزن‌دهي به شاخص‌ها از طريق ضريب آنتروپي:

يكي از روش‌هاي وزن‌دهي به شاخص‌ها روش آنتروپي است. زماني كه داده‌هاي يك ماتريس مشخص باشد؛ از اين طريق مي‌توان وزن‌هاي شاخص‌ها را محاسبه نمود. با توجه به اهميت جهات مثبت

آنگاه . پس هر چقدر فاصله گزينه Ai از راه حل ايده‌آل A* نزديك‌تر باشد  به واحد نزديك‌تر خواهد بود.

جدول (7): فاصله نسبي هر يك از مناطق در ابعاد اجتماعي

محلات

نزديكي نسبي شاخص‌هاي اجتماعي

A1

8840089/0

A2

9408797/0

A3

1347883/0

-رتبه‌بندي گزينه‌ها:

بر اساس ترتيب نزولي  مي‌توان گزينه‌هاي موجود را رتبه‌بندي نمود (حكمت‌نيا و موسوي،‌ 1390: 367-362).

جدول (8): رتبه‌بندي مناطق از نظر پايداري اجتماعي

در همين راستا و به منظور نشان دادن بهتر نتايج به دست آمده از تحليل تاپسيس در رابطه با رتبه‌بندي ميزان پايداري اجتماعي در محلات مورد بررسي اقدام به تهيه نقشه‌ي وزن‌دهي ميزان پايداري با استفاده از نرم‌افزار Arc Gis و در محيط ماژول Spatial Analyst از طريق وزن‌دهي به وسيله نرم‌افزار طراحي شده در محيط Gis و وزن‌دهي از طريق توابع مربوطه گرديده است. نقشه شماره (3) نشان دهنده ميزان پايداري اجتماعي با استفاده از اين تكنيك در محلات منطقه مورد مطالعه مي‌باشد.

محلات و محكم‌تر بودن پايه‌هاي اعتقادي و مذهبي خود گواه محكي بر تأثير وقف در انسجام،‌ توانمندسازي و بهبود شاخص‌هاي پايداري اجتماعي در جوامع به طور عام و جوامع شهري به طور خاص مي‌باشد.

7-نتيجه‌گيري و پيشهادات:

موقوفات از منابع بسيار ارزشمند جامعه مي‌باشند كه به دليل تنوع و گستردگي فعاليت‌هاي وقفي مي‌توانند در تحقيق بسياري از اهداف فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي و عمراني جامعه نقش مهمي ايفا نمايند. نتايج حاصل از پژوهش انجام شده نيز نشان دهنده تفاوت معنادار ميزان پايداري بين محلات وقفي و غير وقفي مي‌باشد. بدين معني كه ميزان پايداري اجتماعي در محلات وقفي از وضعيت

منابع و ماخذ:

-اداره كل اوقاف و امور خيريه استان گلستان

-آذر، عادل، دارياني، محمدعلي و بنيادي ناييني، علي (1384)، طراحي مدل رياضي ارزيابي عملكرد وزارت صنايع و معادن، تهران: سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور

-امام جمعه‌‌زاده، سيد جواد، «نقش وقف در بهبود اوضاع اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي»، فصلنامه وقف ميراث جاويدان،