چکیده

توسعه‌ی سریع شهری، در چند دهه‌ی معاصر از ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، محیطی و ... زندگی بشر را تحت تأثیر قرار داده است. مطرح شدن توسعه‌ی پایدار ، به عنوان شعار اصلی هزاره‌ی سوم نیز ناشی از اثرات شهرها بر گستره‌ی زیست كره و ابعاد مختلف زندگی انسانی است. بدون شك بحث از پایداری و توسعه‌ی پایدار بدون توجه به شهرها و شهرنشینی بی‌معنی خواهد بود. شهرها به عنوان عامل اصلی ایجادكننده‌ی ناپایداری در جهان به شمار می روند و در واقع پایداری شهری و پایداری جهانی هر دو مفهومی واحد هستند. بر این اساس با توجه به پیچیدگی ذاتی شهرها و ابعاد مختلف تأثیرگذاری آنها، شناخت عوامل اصلی و كلیدی در جهت دستیابی به پایداری شهری، ضروری به نظر می‌رسد.

مقدمه

طی صد سال اخیر، شهرها درصد زیادی از جمعیت جهان را به سوی خود جذب كرده اند. برای اولین باردر تاریخ تعداد كسانی كه در شهرها زندگی می‌كنند، به همان اندازه افراد ساكن در بیرون از شهرها رسیده است. پیش بینی های سازمان ملل برآورد كرده است كه تا سال 2030 بیش از 60 درصد مردم جهان در نواحی شهری زندگی خواهند كرد. با وجود اینكه شهرها تنها حدود 2 درصد از سطح زمین را اشغال كرده اند، آنهابیش از نیمی از جمعیت جهان را در اختیار دارند، كه با نرخی حدود 55 میلیون تن در سال ، در حال افزایش است. آنها 3/4 منابع جهان را مصرف كرده و اصلیترین تولید كننده ضایعات در جهان هستند .

شهرها به دلیل نیاز به انرژی و خوراك به ساختارهای بزرگ انگلی تهی كننده و تحلیل برنده جهان تبدیل شده اند، مصرف كنندگانی بیرحم، آلوده كنندگانی بی مروت و سرسخت ((Eggr,2005:2.

شهر به عنوان یک سیستم

شهر به عنوان یك سیستم به همان میزان دیگر سیستمهای طبیعی آسیب پذیر است. حتی در صورت ایجاد تعادل بین نهاده ها و منابع ورودی به سیستم شهر با خروجی ها، به دلیل وجود عوامل ایجاد كنندهاختلالات غیرمنتظره و پیامدهای آن، شهرها نمیتوانند به عنوان سیستمهای پایدار تلقّی شوند.توانا یی شهرها برای انطباق و سازگاری با عوامل بیرونیِ دینامیك و متغیر است كه پایدار یشان را تضمین می كند .

جمعیت

رشد جمعیت شهرها در بیشتر مناطق و به ویژه در كشورهای در حال توسعه بدون توجه به ملاحظات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی وپتانسیلهای طبیعی و محدودیت های آنها شكل گرفته است. نبود برنامه ریزی فضایی و آمایشی مناسب، عدم تعادلها در سطوح منطقه ای، ملّی و حتی بین المللی ، زمینه را برای جذب بیشتر مهاجران در شهرها و به خصوص شهرهای بزرگ فراهم كرده است، بدون اینكه زیرساختها و تسهیلات لازم برای پذیرایی از این جمعیت عظیم را تدارك دیده باشد.

موقعیت اقتصادی

شهرها به عنوان سیستم‌های باز در عصر جهانی شدن و دهكده‌ی جهانی و ارتباطات به ناچار در جهت تداوم و بقاء, نیازمند گسترش ارتباطات با سطوح منطقه ای، ملی و جهانی خواهند بود.

تغییر اقلیم

در سال 1997، كنوانسیون تغییر اقلیم سازمان ملل(كیوتو) مقرّركرد كه كشورهای پیشرفته‌ی جهان انتشارگازهای گلخانه ای را به دلیل اثرات آنها بر اقلیم جهانی و پیامدهای ناشی از آن كاهش دهند.

کیفیت هوا

تولید انرژی برای استفاده های خانگی و تجاری، فعالیتهای صنعتی و حمل و نقل عوامل اصلی آلودگیهوا در شهرها هستند. غلظت منواكسید كربن، سرب و به ویژه ذرات معلّق در هوا در برخی شهرهای بزرگ به میزان چشمگیری از استانداردهای سازمان جهانی بهداشت پیشی گرفته است.

کیفیت آب طبیعی

منابع آب طبیعی پیرامون شهرها از قبیل رودخانه ها و اقیانوس ها، عموماً در طول تاریخ زمینهایی برای دفع انواع ضایعات بوده اند.

جامعه باز

• شهرها نه تنها سطوح مختلف سلسله مراتبی مشخص را اشغال می كنند، بلكه بخشی ا ز یك شبكه نیزمحسوب میشوند(شورت، 65:1382 ). در این شبكه‌ی جهانی شهرها جریانهای مختلفی از اطلاعات، سرمایه،نیروی كار، كالا و خدمات و غیره در جریان است.

وجود ارزشها و هنجارهای مشترك در سطح جهان نسبت به پایداری در همه جوامع، مطمئناً دستیابی به پایداری جهانی را نیز امكان پذیرتر خواهد نمود. از جمله شاخصه ای كه شایسته است در ارتباط با سنجش میزان این متغییر مورد بررسی قرار گیرد،

• می توان به درصد افرادی كه ترجیح می دهندبرای داشتن آزادی شخصی جایی دیگر زندگی كنند،
• درصد افرادی كه ترجیح می دهند برای رفع مشكلات ساختاری در جایی دیگر زندگی كنند،
• درصد افرادی كه برای نجات آینده فرزندانشان به منطقه‌ی دیگری یك كوچ می‌كنند

(مولدان و بیلهارز، 1381 :122)

• میزان سانسور در آزادی بیان و گفتارها، سرانه‌ی مهاجرفرستیشهر، ساختار سیاسی و میزان دموكراسی و ... اشاره نمود

برنامه ریزی یکپارچه و واحد

برقراری ارتباط مؤثّر و كارا میان مداخله كنندگان گوناگون به كاهش مدت زمان لازم برای واكنش در مقابل اختلالات در سیستم و نظام شهری كمك خواهد كرد و حتی شاید خیلی مهمتر، كارآمد بودن این فرایند برنامه ریزیتضمین خواهد نمود كه این برنامه ریزی خواهد توانست دامنه‌ی گسترده ای از عوامل بیرونی را به شكل بسیاربهتری آینده نگری نماید.

توانایی پتانسیل و ابداع

برای این كه شهری ظرفیت و پتانسیل انطباق پذیری و سازگاری را دارا باشد، باید قادر به نوآوری و ابداع باشد.

پتانسیل و ظرفیت مربوط به زیرساخت منطقه‌ای

• منظور از پتانسیلهایی زیرساختی، تأسیسات و تجهیزاتی است كه شهر را با بقیه‌ی نقاط جهان در ارتباط قرارمیدهد، مانند سیستمهای حمل و نقل(ریلی، هوایی، جاده ای، دریایی) و ارتباطات.

سرمایه اجتماعی

بر اساس نظر جیمز كلمان، جامعه شناس آمریكایی، سرمایه‌ی اجتماعی عبارت است از توانایی افراد برای همكاری با یكدیگر به منظور دستیابی به اهداف مشترك در گروهها و سازمان ها (مولدان و بیلهارز، 1381: 302 )

آموزش

انسانها نیاز به تحصیلات و آموزش پرورش دارند تا بتوانند به یك فرد مفید در جامعه تبدیل شوند. چنانچه جامعه ای بخواهد از حالت یك اجتماع محلیّ فراتر برود و مشاركت دموكراتیك در جامعه پدید آید، آموزش در این فرایند امری حیاتی است(كهن،1376 :94)

امنیت

ایمنی و امنیت در سلسله مراتب نیازهای انسانی مرتبه ای بالاتر از نیازهای زیستی همچون خوراك، پوشاك، مسكن و جز اینها را به خود اختصاص میدهد. به عبارت دیگر اولین و اساسی ترین نیاز انسانی هر فرد امنیت است (شهرداریها ، 4 :1381 ) .

توسعه پایدار

توسعه پایدار به مفهوم حرکت بر محور انسان-محیط است و توسعه امکانات اقتصادی با توجه به ملاحظات محیطی و عدالت اجتماعی را مورد توجه قرار می دهد. توسعه پایدار پس از مشکلات ایجاد شده از توسعه صرفا اقتصادی پس از جنگ جهانی مطرح گردید.

پیش فرض های توسعه پایدار شهری

در راستای تحقق توسعه پایدار شهری می بایست شرایطی فراهم شود تا امكان بستر سازی توسعه پایدار انسانی و بهبود رفاه اجتماعی شهروندی، فراهم گردد كه در این بستر می توان به برقراری عدالت اجتماعی(هاروی، 1376: ص110- 99)

دسته بندی نظری دیدگاه های توسعه شهری

1- دیدگاه پرنشیب و آزار دهنده

توسعه پایدار در این دیدگاه به منابع طبیعی به عنوان یك سرمایه نگاه می‌شود و حداكثر استفاده كردن از آن مورد نظر است.

2- توسعه پایدار ضعیف

طی این دیدگاه هدف با ارزشی تعقیب می‌گردد و آن عبارت است از "رشد سرمایه داری را با امور محیطی تركیب كردن." طی این هدف اینگونه نكات بررسی می‌شوند كه اصول اقتصادی نئوكلاسیك را می‌توان در حل مسائل محیطی به كار برد.

3- توسعه پایدار قوی

طرفداران این دیدگاه مدعی این نكته هستند كه پیش شرط هر گونه توسعه اقتصادی، محافظت محیطی است.

4- مدل ایده‌آل

توسعه مدل ایده‌آل توسعه پایدار یك نظر عمیق و وسیع است كه هدف آن تغییر ساختار اجتماع، اقتصاد و سیاست است، به صورت كلی اجزای این سیستم طوری چیده شده است كه رفتار انسان را نسبت به محیط و طبیعت اصلاح كند.

توسعه‌ی پایدار شهری

• توسعه‌ی پایدار یك مفهوم قابل بحث با دامنه‌ی گسترده ای از معانی است. در یك سطح انتزاعی و ذهنی،پایداری با حفاظت و یا بهبود سیستمهای یكپارچه‌ی طبیعی، كه در كل زندگی در روی سیاره مان را شامل می شود، ارتباط دارد.

برای این كه بتوان توسعه را پایدار نامید، باید دارای چهار مشخّصه باشد

نتیجه گیری

براساس پیش‌بینی‌های سازمان ملل تقریباً همه‌ی رشد جمعیت جهان برای آینده قابل پیش‌بینی در مناطق شهری و به ویژه مناطق شهری جهان سوم رویی خواهد داد. تاسال 2030 ،تقریباً 60 درصد جمعیت جهان در مناطق شهری زندگی خواهند كرد.

•توسعه ی پایدار شهری

•نگرش توسعه ی پایدار بر این اندیشه است كه فنآوری نمیتواند هرگونه كاهش منابع طبیعی را جبران سازد و سرمایه ی طبیعی مكمل سرمایه ی انسان ساخت است و در این راستا سازمان ملل از مبانی و دیدگاه مفهومی توسعه ی پایدار حمایت میكند و راه دستیابی به توسعه ی پایدار را وجود بسترهای فرهنگی مناسب میداند كه با آموزش و آگاهی دادن به مردم میتوان به آن دست یافت

•(كیانی ، 5: 1383 ) .

•بنابراین یك الگوی توسعه ی پایدار شهری باید قابلیت سازگاری و انطباق را در زمان تغییرات اجتماعی و اقتصادی و ارزشهای فرهنگی جامعه داشته باشد. با وجود اینكه جمعیت به عنوان مؤلّفه ی اصلی در پایداری مطرح است، باید چگونگی تأثیرگذاری مولفه های جمعیت در عوامل اقتصادی، اجتماعی و محیطی، كه شهر را به سیستمی یكپارچه تبدیل میكند، مورد بررسی قرار گیرد.

•استان مازندران

•اطلاعات عمومی استان

•جمعیت: در سال 1385 جمعیت استان بالغ بر 432 / 922 /2 نفر بوده و سهم جمعیت استان از کل کشور 3/ 4 می باشد

•مساحت: حدوداٌ 4 / 23756 كیلومتر مربع ، 46 / 1درصد از كل مساحت كشور

•استانهای همجوار:غرب با استان گیلان وجنوب با استانهای تهران، قزوین، سمنان و شرق با استان گلستان

•كشورهای همجوار : از طریق دریای خزر به روسیه، تركمنستان، قزاقستان و آذربایجان محدود می شود .

•تقسیمات استانی : 17 شهرستان ، 38 بخش ، 36 شهر ، 104 دهستان و توابع مهم استان آمل ، بابل،

•بابلسر، بهشهر، جویبار ، چ الوس، رامسر ، ساری ، سورك ، سواد كوه ، شهسوار ، قائمشهر ، گلوگاه ،

•محمود آباد ، نكاء ، نوشهر و نور می باشد.

•مركز استان: ساری

•ظرفیت های تولید كالا و خدمات استان:

•بخش كشاورزی : مازندران در تولید محصولات زراعی و باغی ، دام و طیور با 10 % ارزش افزوده كشور بعد ازاستان خراسان مقام دوم را بین استانها دارد.

زراعی : سطح زیر كشت زراعی استان بالغ بر 470 هزار هكتار می باشد كه حدود 210 هزار هكتار ( 45 % به كشت برنج اختصاص دارد . 36 % سطح زیر كشت و 42 % برنج كشور مربوط به این استان است . گندم نیز ازدیگر محصولا ت زراعی در مناطق جلگه ای و كوهستانی است و علوفه نیز در سطح بیش از 110 هزارهكتاركشت می گردد . سبزیجات برگی و غده ای و علوفه عمدتاً بعنوان كشت دوم اراضی شالیزاری بعد از كشت برنج محسوب گردیده بنحوی كه حدود 50 هزار هكتار از این اراضی بدان اختصاص یافته است . استان ازلحاظ كشت پنبه و دانه های روغنی حدود 60 هزار هكتار را بخود اختصاص داده است.

•عمده ترین محصولات زراعی استان

•یونجه، گندم، جو، شلتوك،نخود، لوبیا، عدس، توتون و تنباكو، دانه های نیشكر و روغن، سیب زمینی، پیاز، گوجه ، هندوانه، خیار و سایر محصولات جالیزی و نبابات علوفه ای .

•باغی : محصولات این بخش ، شامل باغات مركبات با تولید 4 /1 میلیون تن محصول، كیوی با 50 هزار تن محصول ، میوه های سردسیری و خشك ، دانه دارها و هسته دارها ، گل و گیاهان زینتی ، موز گلخانه ای ، گیاهان دارویی ، تولید نهال زیتون می باشد

•عمده ترین محصولات باغی استان:

•سیب، انگور، گلابی، گیلاس، زردآلو، خرمالو، گردو ، شبرنگ، انار، خرمای دامی.

•دامی

•مازندران بدلیل برخورداری از چهار فصل معتدل ، در مقایسه با سایر استانها شرایط مناسبتری از نظر تولید (ومازاد) شیر، گوشت قرمز و سفید مصرفی دارا می باشد . ارزش تولیدات سالانه دامپروری استان بالغ بر 5500میلیارد ریال است كه این رقم به خودی خود بیانگر نقش و اهمیت این زیر بخش از مجموعه بخش كشاورزی است. مهم ترین مسئله در این زیربخش نقش این رشته از فعالیت در اشتغال است، به طوری كه بیش از 130 هزار نفر از مردم مازندران به طور مستقیم و غیر مستقیم در صنعت دامپروری اشتغال دارند. همچنین این استان حدود 27 درصد از تولید جوجه یك روزه كشور را دارا است. تولید گوشت سفید سالانه استان حدود 143 هزارتن یعنی ، بیش از 11 درصد از تولید گوشت سفید كشور در اختیار این استان است .

•شیلات

•دراین استان سالیانه به طور م توسط بیش از 23000 تن انواع ماهیان گرمابی و سرد آبی در ده هزار هكتار منابع آبی و نیمه طبیعی ، 963 هكتار مزارع گرم ابی و 12 هكتار مزارع سرد آبی تولید می شود .

•هرچند میزان صید آبزیان در این استان رو به افزایش است اما آلودگی های زیست محیطی دریا و رودخانه ها و ازدیاد ژله فیش (شانه داران) موجب كاهش صید ماهیان دریایی می گردد.

•جنگل و مراتع

•از مجموع حدود ( 1) میلیون هكتار اراضی جنگلی مازندران ، 54 % آنرا جنگل های تجاری و1 میلیون واحد دامی را در / 1 میلیون هكتار و ظرفیت 5 / 20 % آن مخروبه است . وسعت مراتع نیز حدود 2سال داراست متاُسفانه در این بخش بلحاظ ظرفیت بالای چرای دام ، 75 % از مراتع روند تخریبی دارد .

•در مجموع وجود جنگلهای تجاری تجدید شونده و عر صه های منابع طبیعی حفاظت شده دارای گونه های متنوع جانوری و گیاهی ، با مراكز تحقیقاتی و آموزشی ، وجود خاكهای حاصلخیز برای رویش و رشد گیاهان و درختان ، جاذبه های طبیعی ( دریا- جنگل - كوهستان ) به منظور جلب گردشگر از توانمندیهای بالقوه محسوب میگردند. مهمترین گونه های اقتصادی جنگل های مازندران شامل : راش ، افرا ، بلوط (گونه بلند مازو) نارون ، (ملج ، اوجاملج و داندانمان ) ، زبان گنجشگ ، ممرز ، توسكا ، وندار و .. )، و مهمترین گونه های حفاظتی جنگل های مازندران شامل: شمشاد ، سفید پلت ، سرخدار و… می باشد.

•مزیت های استانی در این بخش

•رتبه اول كشور ی در تولید برنج

•رتبه دوم كشوری در تولید گوشت سفید (مرغ)

•رتبه چهارم كشوری در تولید شیرخام

•رتبه پنجم كشور ی در تولید عسل

•رتبه هفتم كشوری در تولید گوشت قرمز

•صنعت و صنایع دستی

•صنعت : عمده ترین تولیدات صنعتی استان شامل فرآورده های غذایی ، نساجی، چوب ، كاغذ ، ساخت

•قطعات و ماشین آلات صنعتی و كشاورزی ، تولید برق ، سیمان ، آبهای معدنی می باشد.

• شركت شهرك های صنعتی مازندران در سال 1364 تاسیس گردید و در حال حاضر دارای 20 شهرك صنعتی می باشد .

• صنایع دستی : از صنایع دستی موجود در استان مازندران می توان به قالی بافی، گلیم بافی، جاجیمچه بافی، بافت گلیچه، چوقا، شمد و ملحفه، سوزن دوزی، رنگرزی و چاپ سنتی سفالگری و سرامیك سازی، فرآورده های پوست و چرم، هنرهای مرتبط با فلز، هنرهای مرتبط با چوب، حصیر بافی، طراحی سنتی و نگارگری، صحافی و جلد سازی سنتی،صنایع دستی دریایی عروسك سازی اشاره كرد . قا لی بافی و گلیم بافی از رشته های اصلی و اساسی مازندران نیست ولی در استان بافته می شود.

•مزیت های نسبی استان در بخش صنعت

•وجود ذخایر غنی مواد پروتئینی در دریای خزر و امكان توسعه صنایع شیلاتی دراین استان

•وجود مواد اولیه ارزان كشاورزی مورد نیاز صنایع تبدیلی و وابسته به كشاورزی

•امكان ارتباط با كشورهای آسیای میانه و اروپا از طریق دریای خزر

•وجود شهركها و نواحی صنعتی در دست احداث به عنوان بسترهای توسعه صنعتی

•نرخ بالای با سوادی در بین جمعیت استان و وجود نیروی تحصیلكرده و نیروی كار ساده مناسب

•برای فعالیتهای بخش صنعت و معدن

•وجود كارخانه های بزرگ صنایع نساجی و غذایی درمنطقه و امكان توسعه صنایع وابسته

•قابلیتهای مالی بخش خصوصی جهت سرمایه گذاری دربخش صنعت و معدن

•وجود معادن غنی در سطح استان

•پشتوانه غنی فرهنگی و مهارت های سنتی در زمینه تولید صنایع دستی و وجود بازار مصرف این تولیدات

•معدن

•از مهمترین معادن استان ، ذغال سنگ كك و حرارتی ، سرب و روی ، پوكه معدنی ، واریزه كوهی، سنگ گچ و آهك لاشه ، سنگ مرمریت ، فلورین ، باریت و سنگ گرانیت ، چینی ، سیلیس و خاك پیت رامی توان نام برد . هم اكنون نزدیك به یكصد معدن در استان بهره برداری می شود . بزرگترین و مهمترین واحد محصولات تولیدی استان و كشور مربوط به ذغال سنگ شركت البرز مركزی می باشد كه عمدتاً درشهرستان سوادكوه ( زیراب) متمركز می باشند

•جاذبه های گردشگری، توریستی ، تاریخی و طبیعی:

•این استان باتوجه به موقعیت طبیعی و جغرافیایی در بخش طبیعت گردی جزء استانهای برتر كشور محسوب می گردد . نزدیك به 12 میلیون نفر گردشگر داخلی و بیش از 20 هزار توریست خارجی هرساله به منظورگذراندن اوقات فراغت از این استان دیدن می كنند.

• پناهگاه حیات وحش سمسكنده- ساری :

•این منطقه با 1000 هكتار مساحت در جنوب شرقی ساری قرار دارد . پوشش گیاهی آن به گو نه ای جنگلی وجلگه ای بوده و قسمتی از آن مانند دشت ناز به عنوان زیستگاه گوزن زرد ایرانی مورد بهره برداری قرا گرفته است.

•روستاهای هدف گردشگری

•روستاهای هدف گردشگری در استان مازندران و جاذبه های آنان عبارت است از:

•• روستای جواهر ده، شهرستان رامسر

•• روستای جنت رودبار، شهرستان رامسر

•• روستای دو هزار برسه، شهرستان تنكابن

•• روستای سه هزار درجان، شهرستان تنكابن

•• • روستای كجور و میخساز، شهرستان نوشهر

•• روستای لاویج رییس كلا، كرچی، شهرستان نور

•• روستای جوربند، شهرستان نور

•ظرفیت های صادراتی استان:

•

•عمده ترین كالاهای صادراتی عبارتند از :

•روغن نباتی ، كاغذ ( فلوتینگ ، روزنامه و كاغذ كا هی )، انواع مركبات و كیوی ، سیب و كلم ، گل و گیاه ، كشمش انگوری و خیار ، نوشابه و آبمعدنی ، چراغ روشنایی ، صابون و مصالح ساختمانی

•ظرفیت حمل ونقل هوایی، ریلی، جاده ای:

•2366 كیلومتر راه تحت پ وشش راه و ترابری استان ، 836 كیلومتر جزء راههای / به طور متوسط از مجموع 5اصلی و 1362 كیلومتر راه فرعی آسفالته و 158 كیلومتر راه فرعی شنی می باشد و از مجموع 7504 كیلومتر 2475 كیلومتر راه آسفالته ، 3510 ك / جاده های روستائی تحت پوشش سازمان جهاد كشاورزی مازندران 2كیلومتر راه شوسه شنی و 1518 كیلومتر عادی می باشد .

• فرودگاه های استان :

•- دشت ناز ساری ، نوشهر و رامسر.

•

•مزیت های نسبی استان در بخش حمل ونقل :

•- وجود بندرتجاری نوشهر

•- برخورداری از شبكه های گسترده آب ، برق ، گاز و مخابرات

•- وجود منابع نفت و گاز و امكان توسعه سكوهای حفاری نفت و گاز و انتقال فرآورده های نفت و گاز

•- نزدیكی و قابلیت دسترسی آسان به پایتخت از سه محور اصلی هراز – فیروزكوه و كندوان و راه آهن

•تشكلهای تولیدی و صادراتی استان :

•تشكلهای تولیدی این استان شامل؛ اتحادیه شركتهای تعاونی گل و گیاه مازندران ، اتحادیه تعاونی گل و گیاه مازندران ، اتحادیه صادركنندگان مازندران و اتحادیه تولید كنندگان مركبات استان و نیز دارای 24 تشكل

•صادراتی – وارداتی می باشد ، كه از ا ین تعداد 19 شركت تعاونی مرزنشینان ، 2 اتحادیه مرزنشینان غرب و شرق استان ، یك اتاق بازرگانی ، یك اتحادیه صادركنندگان و یك اتاق تعاون می باشد .

•نقطه تجاری استان:

•در وزارت بازرگانی و در راستای طرح توسعه ICT ) ) در اجرای برنامه گسترش فناوری ارتباطات و اطلاعات و تكمیل نقطه تجاری ایران، اولین پایگاه استانی نقطه تجاری ایران در استان مازندران نیز افتتاح گردید

•

منابع

1.جاجرمی ایرانی ،حسین ، (1380)،سرمایه اجتماعی ومدیریت شهری ،فصلنامه مدیریت شهری ، وزارت کشور ، سازمان شهرداری های کشور،سال دوم ،شماره 7 ،پاییز .

2.بیبر.ان .آرو هیگینز ، کاترین (1381)،برنامه ریزی محیطی برای توسعه زمین (راهنمایی برای برنامه ریزی و طراحی محلی پایدار )،ترجمه دکتر سید حسین بحرینی و کیوان کریمی ،چاپ اول ،انتشارات دانشگاه تهران .