چكيده
كمبود منابع آب و نيز تغييرات كمي و كيفي آنها، تجديد نظر درباره ارائه برنامه‌ها و تصميم‌گيري‌هاي تخصيص اين منابع در مديريت يكپارچه آبخيز را ضروري نموده به اين منظور نتايج مختلف تخصيص‌هاي متفاوت منابع آب استان گلستان مورد پژوهش قرار گرفته است. در اين پژوهش با بررسي اهداف فرعي منابع تأمين‌كننده آب شرب در شهرستان‌ها و همچنين بررسي منابع آب زيرزميني و معرفي حوزه‌هاي آن و همچنين ميزان خشكسالي و نحوه مديريت آن در استان، مي‌توان به هدف اصلي مديريت منابع آب و بحران‌هاي موجود آن پرداخت. پژوهش داراي دو فرضيه روند خشكسالي در استان و تصميم‌گيري چند معياره فازي به منظور مديريت آب سطحي يكي از سدهاي استان (موردي سدمخزني بوستان) مي‌باشد. براي فرضيه اول نتايج حاصله نشان داد كه نمي‌توان وقوع خشكسالي را پيش‌بيني كرد. براي فرضيه دوم نيز نتايج نشان داده كه تصميم‌گيري چند معياره فازي توانايي ايجاد يك محيط تصميم‌گيري مناسب و نيز زمينه تدوين سناريو‌هاي مختلف مديريتي را فراهم مي‌آورد. توجه به امنيت آبي ساكنين پاييندست سدها و در عين حال كاهش خطر وقوع سيل در اراضي پاييندست از جمله اركان مديريت بهرهبرداري از سد محسوب مي‌شود.
واژگان كليدي: منابع آب، بحران آب، استان گلستان، مديريت بحران، خشكسالي.
مقدمه
محدوديت منابع آب و افزايش نياز به آب كه خود ناشي از افزايش جمعيت، توسعه شهرها و سياستهاي جديد مديريت جوامع بشري است و نيز استفاده بي‌رويه و غيراصولي از اين منابع، سبب بروز مشكلات و اختلافات روزافزوني در اين خصوص گرديده و در نتيجه مسأله توسعه پايدار و شناخت و كنترل سياستهاي بهرهبرداري از منابع آب بيش از پيش مطرح شده است (كارآموز، 2005).
مباني نظري و پيشينه پژوهش
در مورد فنون تصميم‌گيري نوين و استفاده آنها در مديريت بحران آب مطالعات مختلفي صورت گرفته است. ابريشمچي و همكاران (2001) به كمك تصميم‌گيري چند معياره نحوه مديريت آب شهري و انتخاب بهترين گزينه توزيع آب شهر زاهدان را مورد بررسي قرار دادند. ايشان در اين راستا با در نظر گرفتن 8 گزينه و 13 معيار، به مقايسه و رتبه‌بندي آنها پرداختند.
اهداف
هدف اصلي
مديريت بحران كمبود آب در استان گلستان
اهدف فرعي
بررسي منابع تأمين‌كننده آب شرب در تك تك شهرستان‌هاي استان گلستان
بررسي و تحليل توان حوضههاي انتقالدهنده و گيرنده و تعيين مصارف آنها در استان گلستان
بررسي ظرفيت ذخيره‌سازي آب و مديريت و كنترل آب در سدهاي استان گلستان
فرضيه‌ها
رابطه مديريت منابع آب سطحي در سدها با تصميم‌گيري چند معياره فازي
رابطه خكشسالي و ترسالي با بحران آب در استان گلستان
قلمرو مكاني پژوهش
موقعيت جغرافيايي استان گلستان در شمال ايران، بين 35 درجه و 47 دقيقه تا 28 درجه و 8 دقيقه عرض شـمالي و 53 درجه و 30 دقيقه تا 56 درجه و 10 دقيقه طول شرقي از نصف النهار گرينويچ قرار گرفته است. براي تخمين ميزان خشكسالي و بارندگي در استان، ايستگاه‌هايي انتخاب شده‌اند كه علاوه بر طولاني بودن آمار، طوري انتخاب شدند كه كل استان را تحت پوشش قرار داده باشد.
بيان مسئله
لزوم برنامه‌ريزي و مديريت تأمين آب از يك‌سو و محدوديت منابع آب شيرين دردسترس از سوي ديگر، بهره‌گيري از منابع غير متعارف موجود همچون منابع آب‌هاي شور و لب‌شور، پساب تصفيه‌شده، نزولات آسماني و... را در كانون توجه كليه مديران و كارشناسان قرار مي‌دهد.
شيرين كردن آب‌هاي شور و لب‌شور
استفاده از آب شور دريا براي آبياري محصولات شور پسند
تصفيه پساب شهري و صنعتي، به منظور آبياري اراضي كشاورزي
توليد باران مصنوعي به روش باروري ابرها
ايجاد تأسيسات و تجهيزات مناسب جهت ذخيره آب باران
احداث سدهاي زيرزميني
كليات پژوهش
در چند دهه اخير رشد فزاينده جمعيت و مصرف آب، موجب بروز بحران‌هاي زيستي در جوامع انساني و تشديد روز افزون آن در سراسر جهان و به ويژه كشورهاي توسعه نيافته و در حال توسعه شده، و پديده‌هاي ناشي از آن، عنوان جديد "بحران آب" را به ادبيات مديريت منابع آب افزوده است. رشد جمعيت و توسعه جوامع، نياز به منابع آب را افزايش داده و اين منابع حياتي را دچار بحران جدي و كمبود نموده است.
استان گلستان با پراكنش اقليمي متنوع، گستره‌اي در حوزه آبريز درياي خزر است كه با توجه به روند رو به رشد جمعيت و خدمات، گسترش صنايع و وسعت اراضي تحت كشت آبي، با خطر كمبود منابع آب روبرو بوده و در صورت عدم برنامه‌ريزي و مديريت صحيح و يكپارچه، در آينده‌اي نه چندان دور، بحران آب مسئله اول استان خواهد شد.
بررسي منابع تأمين‌كننده آب شرب در تك تك شهرستان‌ها
منابع تأمين آب در استان گلستان مشتمل بر سفرههاي آب زيرزميني و جريانات سطحي است که در زير به اختصار به معرفي و بيان سهم هر يك از شهرستان‌ها از اين منابع و چاه‌ها و همچنين ميزان مصرف و حجم مخازن در هر شهرستان در سا 2931، مي‌پردازيم:
آزادشهر: آب آشاميدني و کشاورزی شهرستان آزادشهر از طريق رودخانه هاي تيل آباد، چناشك و كال چشك 860 حلقه چاه دارای مجوز، 178 دهنه چشمه و 6 رشته قنات تامين مي‌شود.
آق قلا: آب آشاميدني و کشاورزی شهرستان آق قلا از طريق 1629 حلقه چاه دارای مجوز و 2 رشته قنات تامين مي‌شود. در سال1392، نقاط شهری شهرستان آق قلا دارای 10013 مشترک آب آشاميدني سالم بوده و از 1707 هزارمترمکعب آب مصرف شده در نقاط شهری، 1486هزارمترمکعب مربوط به مصرف مشترکین خانگی بوده است.
بندرگز: آب آشاميدني و کشاورزی شهرستان بندرگز از طريق 524 حلقه چاه دارای مجوز، 149 دهنه چشمه و 6 رشته قنات تامين مي‌شود.
بندتركمن: آب آشاميدني و کشاورزی شهرستان ترکمن از طريق 500 حلقه چاه دارای مجوز تامين مي‌شود.
راميان: آب آشاميدني و کشاورزی شهرستان رامیان از طريق 1824 حلقه چاه دارای مجوز، 404 دهنه چشمه و 9 رشته قنات تامين مي‌شود.
علي‌آباد: آب آشاميدني و کشاورزی شهرستان علی آباد از طريق 2517 حلقه چاه دارای مجوز، 542 دهنه چشمه و 11 رشته قنات تامين مي‌شود. در سال1392، نقاط شهری شهرستان علی آباد دارای22160 مشترک آب آشاميدني سالم بوده و از3960هزار متر مکعب آب مصرف شده
كردكوي: آب آشاميدني و کشاورزی شهرستان کردکوی از طريق 1314حلقه چاه دارای مجوز، 520 دهنه چشمه و 7 رشته قنات تامين مي‌شود.
كلاله: آب آشاميدني و کشاورزی شهرستان کلاله از طريق 794 حلقه چاه دارای مجوز، 66 دهنه چشمه و 13 رشته قنات تامين مي‌شود.
گالیکش: آب آشاميدني و کشاورزی شهرستان گالیکش از طريق رودخانه هاي تيل آباد، چناشك و كال چشك 550 حلقه چاه دارای مجوز، 140 دهنه چشمه و 6 رشته قنات تامين مي‌شود.
گرگان: آب آشاميدني و کشاورزی شهرستان گرگان از طريق 4905 حلقه چاه دارای مجوز، 795 دهنه چشمه و 78 رشته قنات تامين مي‌شود.
گميشان: آب آشاميدني و کشاورزی شهرستان گمیشان از طريق 80 حلقه چاه دارای مجوز تامين مي‌شود.
گنبدكاووس: آب آشاميدني و کشاورزی شهرستان گنبدکاووس از طريق 1394 حلقه چاه دارای مجوز، 6 دهنه چشمه و 1 رشته قنات تامين مي‌شود.
مراوه تپه: آب آشاميدني و کشاورزی شهرستان مراوه تپه از طريق 38 حلقه چاه دارای مجوز و 282 دهنه چشمه تامين مي‌شود. متأسفانه تا سال 1392، اين شهرستان تحت پوشش شرکت آب و فاضلاب شهری نمی‌باشد.
بررسي ظرفيت ذخيره‌سازي آب و مديريت و كنترل آب در سدها
کل پتانسيل آب سطحي استان 1235 ميليون مترمکعب مي‌باشد که ظرفيت به وجود آمده استحصال 777 ميليون مترمکعب يعني 9/62 درصد پتانسيل است. از اين مقدار 357 ميليون مترمکعب آن توسط سدهاي بزرگ مخزني استان، 173 ميليون مترمکعب توسط سدهاي مخزني کوچک (آببندان‌ها)، سدها (بندها)ي انحرافي و ايستگاه‌هاي پمپاژ و 247 ميليون مترمکعب آن توسط شق نهرها، بندهاي سنتي و موتورپمپ‌هاي منفرد مستقر بر روي رودخانه‌ها قابليت استحصال دارد.
● سد وشمگير
سد وشمگير در شهرستان آق‌قلا در حدود 45 کيلومتري شمال شرقي شهر آق‌قلا و حدود 5 کيلومتري شرق شهر انبارآلوم بر روي آبراهه اصلي حوزه آبريز گرگانرود احداث گرديده است. ساخت اين سد در سال 1345 آغاز و در سال 1349 افتتاح شد. عمر مفيد سد 30 سال در نظر گرفته شده بود.
● سد نومل (کوثر)
سد نومل (کوثر) در شهرستان گرگان در حدود 15 کيلومتر جنوب شرقي شهر گرگان بر روي آبراهة اصلي حوزه آبريز فرعي نومل در حوزه آبريز قره‌سو احداث گرديده و آب رودخانه گرمابدشت از حوزه آبريز قره‌سو نيز توسط يک سد انحرافي به آن هدايت مي‌شود.
ساخت اين سد در سال 1376 آغاز و در سال 1372 افتتاح شد. مطالعه‌کننده سد شرکت مهندسين مشاور آبگير و پيمانکاران سد شرکت دزيران و تيپ مهندسي جوادالائمه بوده‌اند.
● سد و مجموعه آلاگل
سد آلاگل که بزرگ‌ترين بخش از مجموعه آلاگل را تشکيل مي‌دهد در شهرستان گنبدکاووس در حدود 80 کيلومتري شمال شهر گرگان و در فاصلة نزديکي در جنوب شرقي شهر اينچه‌برون در حوزه آبريز اترک احداث گرديده و آب رودخانه اترک مرزي توسط يک آبگير ثقلي و 40 کيلومتر کانال با ظرفيت حداکثر 29 مترمکعب در ثانيه به آن هدايت مي‌شود.
ساخت اين سد در سال 1370 آغاز و در سال 1376 افتتاح شد. مطالعه‌کننده سد و مجموعه آلاگل شرکت مهندسين مشاور پژوهاب و پيمانکار آن شرکت سپانو بوده است.
● سد گلستان
سد گلستان در شهرستان گنبدکاووس در حدود 12 کيلومتري شمال شرقي شهر گنبد بر روي آبراهه اصلي حوزه آبريز گرگانرود احداث گرديده است.
ساخت اين سد در سال 1374 آغاز و در سال 1379 افتتاح شد. مطالعه‌کننده سد شرکت مهندسين مشاور تهران برکلي و پيمانکار اصلي ساختمان سد، شرکت سايپر، پيمانکار ساختمان ايستگاه پمپاژ، شرکت هيپا، پيمانکار مکانيک و برق ايستگاه پمپاژ، شرکت سديد تدبير، پيمانکار شبکه اصلي، شرکت کاني فريم و پيمانکار شبکه کانال‌هاي درجه 1 و 2 شرکت کولهام بوده‌اند.
● سد بوستان
سد بوستان در شهرستان کلاله در شمال غربي شهر کلاله بر روي آبراهه اصلي حوزه آبريز گرگانرود احداث گرديده است.
ساخت اين سد در سال 1378 آغاز و در سال 1384 افتتاح شد. مطالعه‌کنندة سد شرکت مهندسين مشاور تهران برکلي و پيمانکار اصلي ساختمان سد، شرکت پورنام، پيمانکار ساختمان ايستگاه پمپاژ، مکانيک و برق ايستگاه پمپاژ، شبکة اصلي شبکه کانال‌هاي درجه 1 و 2، کنسرسيوم شرکت‌هاي پورنام - راستکار پي بوده‌اند.
مجموع شبکه خالص سد 3600 هکتار است که به صورت پمپاژ از طريق سد انحرافي و ايستگاه پمپاژ ساخته شده در پاياب مخزن سد آبياري خواهد گرديد.
جامعه آماري و يافته‌هاي پژوهش
فرضيه اول
در اين قسمت به بررسي فرضيات پرداخته مي‌شود. سدها نقش مهمي در مديريت بحران آب ايفا مي‌كنند. در اينجا به طور موردي سد بوستان مورد بررسي قرار مي‌گيرد كه آيا رابطه‌اي بين مديريت منابع آب سطحي در سدها با تصميم‌گيري چند معياره فازي وجود دارد يا خير.
فرضيه دوم
در اين قسمت براي پيدا كردن رابطه بين بحران آب با خشكسالي، نتايج ايستگاهي در استان گلستان را مورد بررسي قرار مي‌دهيم. به دليل شباهت زياد نتايج حاصله و همچنين نوع پژوهش، فقط به بررسي وضعيت ايستگاه گنبد مي‌پردازيم. اين ايستگاه تقريباً در نواحي مركزي استان واقع شده و از سال 1981 تا 2012 به مدت 32 سال داراي آمار بارندگي مي‌باشد. نتايج مقايسه شاخص‌هاي مورد بررسي در جدول 3 نشان داده شده است.
نتيجه‌گيري، تنگناها و پيشنهادات
استان گلستان به واسطه برخورداري از اراضي مناسب (483460 هکتار اراضي با قابليت آبياري در کلاس 1-3 و 350 هکتار اراضي قابل اصلاح) و نيز شرايط آب و هوايي و اقليم نسبتا مناسب، از شرايط مناسبي براي کشاورزي برخودار بوده و به عنوان يک قطب کشاورزي مطرح گرديده است. عليرغم گسترش خاک، به واسطه محدوديت در منابع آب، امکان استفاده از حداکثر پتانسيل کشاورزي استان در صورت مهار کامل از آب استان نيز وجود ندارد. اين در حالي است که پتانسيل آبي موجود نيز در سطح استان توزيع مناسبي نداشته، به طوري که در يک ناحيه برخوردار از آب و در نقاط ديگر فاقد آب است. محدوديت کمي و کيفي آب و عدم توزيع مناسب مکاني و زماني آب در استان امکان توسعه يکنواخت بخش کشاورزي و صنايع وابسته به آب را فراهم نميکند. لذا در کنار عوامل محدودکننده منابع آب براي بخشهاي مختلف، نامتوازن بودن منابع آب نيز محدوديتي مضاعف در عرضه و بهرهبرداري يکسان از منابع آب در سطح استان است. ميزان و نحوة سرمايهگذاري، تعدد مديريت آب و نبود مديريت تقاضا در بخش آب و يا پايين بودن بهرهوري از عوامل ديگر محدودکننده در بخش آب است.
طرح ها و پروژه های مهم و محوری منابع آب
- تسریع در عملیاتی نمودن پروژه های سد و شبکه نرماب، چایلی، سد محمدآباد، شصت کلا، رامیان و سد و شبکه قره‌سو-زرین گل و کانال های انتقال آب .
- تسریع در انتقال آب مازاد استان مازندران به گلستان و بررسی در استفاده از آبهای نامتعارف در بخش کشاورزی.
اهم قابلیت ها و پتانسیلها
- وجود پنج حوضه آبريز در محدوده استان از جمله اترك، گرگانرود، قره سو، خليج گرگان و بخشي از نكا رود
- وجود حوضه مشترك و مرزي اترك با استان خراسان شمالي، رضوي و كشور تركمنستان و همچنين حوضه مشترك گرگانرود با استانهاي سمنان و خراسان شمالي و حوضه مشترک نکارود با استان مازندران
اهم مشکلات و تنگناها
- آسيب پذيري تأمين آب در حوضه هاي مشترك و مرزي بويژه در مواقع خشكسالي (حوضه اترك و گرگانرود)
- وقوع سيلابهاي مكرر و سيل خيزي استان
- بهره برداری زیاد از آب های زیرزمینی و احتمال آغاز افت سفره ها
سياست هاي کلي مرتبط بخش آب در سند چشم انداز
1 – ايجاد نظام جامع مديريت در کل چرخه آب بر اساس اصول توسعه پايدار و آمايش سرزمين در حوضه هاي آبريز کشور.
2 – ارتقاء بهره وري و توجه به ارزش اقتصادي و امنيتي و سياسي آب در استحصال و عرضه
و نگهداري و مصرف آب.
پيشنهادات
تامین و انتقال آب و بهره برداری اصولی از آن در فعالیت های اقتصادی و اجتماعی با توجه به اولویت شرب، محیط زیست، صنعت و کشاورزی
- ذخیره سازی و مهار آبهای سطحی استان با تاکید بر رودخانه های مرزی و بهره برداری مطلوب از آبهای سطحی
- افزايش ظرفيت تاسيسات تامين و انتقال آب زراعي و آشاميدني
منابع
كردواني، پرويز (1374) منابع و مسائل آب در ايران، تهران، دانشگاه پيام‌نور