فهرست مطالب:
فصل اول: کلیات تحقیق……………………………………………………………………………………. 1
1-1. مقدمه…………………………………………………………………………………………………………. 2
1-2. بیان مسأله……………………………………………………………………………………………………. 3
1-3. اهمیت و ضرورت………………………………………………………………………………………….. 9
1-4. بیان واژه…………………………………………………………………………………………………….. 14
1-5. مبانی نظری پژوهش………………………………………………………………………………………. 15
1-6. اهداف پژوهش……………………………………………………………………………………………. 15
1-6-1. هدف کلی………………………………………………………………………………………………. 15
1-6-2. اهداف اختصاصی……………………………………………………………………………………… 15
1-6-3. اهداف کاربردی……………………………………………………………………………………….. 16
1-7. سوال های پژوهش………………………………………………………………………………………… 16
فصل دوم : پیشینه پژوهش…………………………………………………………………………………. 17
2-1. مقدمه………………………………………………………………………………………………………… 18
2-2. کودک……………………………………………………………………………………………………… 19
2-2-1. تعریف کودک………………………………………………………………………………………… 19
2-2-2. دوران کودکی…………………………………………………………………………………………. 19
2-3. نوجوانی…………………………………………………………………………………………………….. 20
2-3-1. تئوری های نوجوانی………………………………………………………………………………….. 21
2-3-2. دو دوره در تحولات نوجوانی………………………………………………………………………. 22
2-3-3. برخی از ویژگی های عمومی رفتار نوجوانان…………………………………………………….. 22
2-3-4. برخی از مسایل و مشکلات پیش روی نوجوانان و جوانان …………………………………………23
2-4. مفاهیم بزهکاری ………………………………………………………………………………………….. 24
2-4-1. تعریف بزه ……………………………………………………………………………………………… 24
2-4-2. بزهکاری ………………………………………………………………………………………………. 24
2-4-3 . بزهکار………………………………………………………………………………………………….. 25
2-4-4. تاریخچه مفهومی بزهکاری………………………………………………………………………….. 25
2-4-5.علل بزهکاری …………………………………………………………………………………………… 26
2-4-6.دیدگاه های نظری بزهکاری ………………………………………………………………………… 26
2-4-7. انواع بزهکاری…………………………………………………………………………………………. 27
2-4-8.نوجوانی و بزهکاری……………………………………………………………………………………. 28
2- 5 . تاریخچه مجازات کودکان معارض قانون ( بزهکار ) ……………………………………………. 28
2- 6. تاریخچه شکل گیری کانون های اصلاح و تربیت ………………………………………………… 30
2- 6- 1. تاریخچه شکل گیری کانون های اصلاح و تربیت در جهان ……………………………….. 30
2- 6- 2. تاریخچه شکل گیری کانون های اصلاح و تربیت در ایران ………………………………… 34
2- 7. انواع موسسات اصلاحی – تربیتی نوجوانان معارض قانون……………………………………….. 35
2-7-1. محیط نگهداری بسته………………………………………………………………………………….. 35
2-7-2. محیط نگهداری نیمه باز………………………………………………………………………………. 36
2-7-3. محیط نگهداری باز……………………………………………………………………………………. 36
2-8. پاسخ اجتماعی به نوجوانان معارض قانون در ایران ………………………………………………… 36
2-8-1. سن مسوولیت کیفری نوجوانان معارض قانون در ایران…………………………………………. 37
2-9. معرفی کانون اصلاح و تربیت استان تهران …………………………………………………………… 38
2-9-1. واحدهای تشکیل دهنده کانون اصلاح و تربیت استان تهران …………………………………. 38
2-9-1- 1. واحد مدیریت کانون …………………………………………………………………………….. 38
2-9-1-2. واحد مددکاری و خدمات اجتماعی……………………………………………………………. 38
2-9-1-3. واحد فرهنگی کانون………………………………………………………………………………. 38
2-9-2. کارکردهای کانون اصلاح و تربیت ………………………………………………………………. 40
2-9-2-1. اقدامات تامینی کانون اصلاح و تربیت…………………………………………………………. 41
2-9-2- 2. اقدامات تربیتی و اصلاحی………………………………………………………………………. 43
2-9-2 -3. اقدامات رفاهی کانون اصلاح و تربیت………………………………………………………… 45
2-9-2 -4. مراقبت های پس از آزادی………………………………………………………………………. 45
2-9-3 . برنامه روزانه مددجویان در کانون اصلاح و تربیت استان تهران …………………………………………..47
2-9-3-1 . برنامه روزانه مددجویان دختر در کانون اصلاح و تربیت استان تهران ……………………………47
2-9-3-2 . برنامه روزانه مددجویان پسر در کانون اصلاح و تربیت استان تهران …………………………… 48
2-10. واژه شناسی نظام زندانبانی…………………………………………………………………………….. 48
2-10- 1. حبس …………………………………………………………………………………………………. 48
2-10- 2. خودزنی ……………………………………………………………………………………………… 49
2-10-3. ملاقات در زندان و کانون های اصلاح و تربیت ………………………………………………. 49
2-10-3- 1 . انواع ملاقات در زندان…………………………………………………………………………. 50
2 – 11. قواعد سازمان ملل متحد برای حمایت از نوجوانان محروم از آزادی ………………………… 51
- مبحث دیدگاه های بنیادین …………………………………………………………………………………. 51
قاعده 1…………………………………………………………………………………………………………….. 51
2 . مبحث اهداف نگهداری در موسسات ……………………………………………………………………. 51
قاعده 29……………………………………………………………………………………………………………. 51
3 . مبحث عدالت ویژه نوجوانان………………………………………………………………………………. 52
ماده 24…………………………………………………………………………………………………………….. 52
قاعده 4…………………………………………………………………………………………………………….. 53
3 . مبحث پذیرش و ثبت در موسسات ………………………………………………………………………. 53
قاعده 6……………………………………………………………………………………………………………… 53
قاعده 22…………………………………………………………………………………………………………… 53
قاعده 24…………………………………………………………………………………………………………… 54
قاعده 25…………………………………………………………………………………………………………… 54
3 . مبحث جداسازی و فردی کردن رفتار …………………………………………………………………… 54
قاعده 26…………………………………………………………………………………………………………… 54
قاعده 29…………………………………………………………………………………………………………… 55
4 . مبحث طبقه بندی و استقرار ……………………………………………………………………………….. 56
قاعده 27…………………………………………………………………………………………………………… 56
قاعده 28…………………………………………………………………………………………………………… 56
قاعده 30…………………………………………………………………………………………………………… 57
5 . مبحث مدیریت مجازات بزهکاران جوان ……………………………………………………………….. 57
6 . مبحث کارکنان موسسه نوجوانان ………………………………………………………………………… 58
بند اول : کلیات ………………………………………………………………………………………………….. 58
قاعده 81…………………………………………………………………………………………………………… 59
قاعده 82…………………………………………………………………………………………………………… 59
قاعده 83…………………………………………………………………………………………………………… 59
قاعده 84…………………………………………………………………………………………………………… 60
قاعده 85…………………………………………………………………………………………………………… 60
قاعده 86………………………………………………………………………………………………………….. 60
بند دوم : قواعد رفتار ……………………………………………………………………………………………. 60
قاعده 87…………………………………………………………………………………………………………… 61
7 . مبحث تدارک برنامه ها ……………………………………………………………………………………. 62
گفتار اول : کلیات………………………………………………………………………………………………… 62
قاعده 11……………………………………………………………………………………………………………. 62
قاعده 12……………………………………………………………………………………………………………. 62
قاعده 13……………………………………………………………………………………………………………. 63
قاعده 26……………………………………………………………………………………………………………. 63
گفتار سوم : مساعدت در حین مجازات ……………………………………………………………………… 63
بند اول : کلیات ………………………………………………………………………………………………….. 63
قاعده 26……………………………………………………………………………………………………………. 64
بند دوم : آموزش ………………………………………………………………………………………………… 64
گفتار اول : برنامه های آموزشی ………………………………………………………………………………. 64
گفتار دوم : دسترسی برابر به برنامه های آموزشی………………………………………………………….. 64
قاعده 38……………………………………………………………………………………………………………. 65
قاعده 39……………………………………………………………………………………………………………. 65
قاعده 40……………………………………………………………………………………………………………. 65
قاعده 41……………………………………………………………………………………………………………. 66
بند سوم : ………………………………………………………………………………………………………….. 66
قاعده 42 …………………………………………………………………………………………………………… 66
قاعده 43 …………………………………………………………………………………………………………… 66
قاعده 44 …………………………………………………………………………………………………………… 66
قاعده 45 …………………………………………………………………………………………………………… 67
قاعده 46 …………………………………………………………………………………………………………… 67
بند چهارم : تفریح و سرگرمی ………………………………………………………………………………… 67
قاعده 47 …………………………………………………………………………………………………………… 68
بند پنجم : مذهب…………………………………………………………………………………………………. 69
قاعده 48……………………………………………………………………………………………………………. 69
بند ششم : مراقبت های پزشکی………………………………………………………………………………… 69
قاعده 49 …………………………………………………………………………………………………………… 70
قاعده 50……………………………………………………………………………………………………………. 70
قاعده 51……………………………………………………………………………………………………………. 70
قاعده 52……………………………………………………………………………………………………………. 71
قاعده 53……………………………………………………………………………………………………………. 71
قاعده 54……………………………………………………………………………………………………………. 71
قاعده 55……………………………………………………………………………………………………………. 72
8 . مبحث خدمات بهداشتی نوجوانان ………………………………………………………………………… 72
گفتار اول : حمایت از سلامتی و رفتار نوجوانان ……………………………………………………………. 72
قاعده 87 …………………………………………………………………………………………………………… 72
9 . مبحث خدمات بهداشتی زنان ……………………………………………………………………………… 72
قاعده 23……………………………………………………………………………………………………………. 73
گفتار دوم : محیط فیزیکی و محل اقامت ……………………………………………………………………. 73
قاعده 31 …………………………………………………………………………………………………………… 73
قاعده 32 …………………………………………………………………………………………………………… 74
قاعده 33 …………………………………………………………………………………………………………… 74
قاعده 34 …………………………………………………………………………………………………………… 74
قاعده 35 …………………………………………………………………………………………………………… 75
گفتار سوم : لباس ………………………………………………………………………………………………… 75
قاعده 36 …………………………………………………………………………………………………………… 75
گفتار چهارم : غذا ……………………………………………………………………………………………….. 76
قاعده 37……………………………………………………………………………………………………………. 76
10 . مبحث محدودیت های بازدارنده بدنی و استفاده از زور ……………………………………………. 76
قاعده 63……………………………………………………………………………………………………………. 76
قاعده 64……………………………………………………………………………………………………………. 76
قاعده 65……………………………………………………………………………………………………………. 77
11 . مبحث تجهیزات محدود کننده نوجوانان ………………………………………………………………. 77
بازرسی ها …………………………………………………………………………………………………………. 78
سرشماری ها ……………………………………………………………………………………………………… 79
12 : مبحث حقوق در طی بازداشت و حبس ……………………………………………………………….. 79
قاعده 75 …………………………………………………………………………………………………………… 79
قاعده 76 …………………………………………………………………………………………………………… 79
قاعده 77 …………………………………………………………………………………………………………… 80
قاعده 78 …………………………………………………………………………………………………………… 80
اعلام حبس ، انتقال ، بیماری ، آسیب و مرگ ……………………………………………………………… 80
قاعده 58……………………………………………………………………………………………………………. 80
تماس با جهان خارج ……………………………………………………………………………………………. 81
قاعده 26……………………………………………………………………………………………………………. 81
قاعده 59……………………………………………………………………………………………………………. 81
قاعده 60……………………………………………………………………………………………………………. 81
قاعده 61……………………………………………………………………………………………………………. 82
قاعده 62…………………………………………………………………………………………………………… 82
13 : مبحث روش های انضباطی ناظر بر نوجوانان …………………………………………………………. 82
قاعده 66…………………………………………………………………………………………………………… 82
قاعده 67…………………………………………………………………………………………………………… 83
قاعده 68…………………………………………………………………………………………………………… 83
قاعده 69…………………………………………………………………………………………………………… 84
قاعده 70…………………………………………………………………………………………………………… 84
قاعده 71 ……………………………………………………………………………………………………..84
14 : مبحث ملاقات…………………………………………………………………………………………….84
بازرسی ملاقات کنندگان………………………………………………………………………………………..85
14 : مبحث زندانیان خارجی…………………………………………………………………………………..85
2 – 12 پیمان نامه جهانی حقوق کودک……………………………………………………………………..86
ماده 37 ……………………………………………………………………………………………………………..86
2 – 13 حقوق بشر افراد محبوس…………………………………………………………………………..87
2 – 14 قانون حمایت از کودکان و نوجوانان ………………………………………………………….88
2 – 15 آيين‌نامه اجرايی كانون اصلاح و تربيت……………………………………………………………89
فصل اول : سازمان کانون اصلاح و تربیت…………………………………………………………………….89
فصل دوم : وظایف مسئولین کانون اصلاح و تربیت……………………………………………………..92
فصل سوم ـ مقررات انضباطی ، تشویقی و پایان دوره نگاهداری اطفال………………………………..96
فصل چهارم ـ مقررات مربوط به مشاورین دادگاههای اطفال و مددکاران اجتماعی………………….98
2 – 16 مروری بر پژوهش های پیشین …………………………………………………………………100
2 – 16 – 1 مطالعات داخلی …………………………………………………………………………………..101
2 – 16 – 2 مطالعات خارجی………………………………………………………………………………..107
فصل سوم: روش شناسی…………………………………………………………………………………… 112
3-1. نوع مطالعه…………………………………………………………………………………………………. 113
3-2. جامعه مورد بررسی………………………………………………………………………………………. 115
3-3. محیط پژوهش…………………………………………………………………………………………….. 115
3-4 . معیارهای انتخاب افراد مورد مطالعه………………………………………………………………….. 116
3-5 .معیارهای خروج از مطالعه………………………………………………………………………………. 116
3-6 . نمونه و روش نمونهگیری………………………………………………………………………………. 116
3-7 . ابزار جمع آوری داده ها ………………………………………………………………………………. 117
3-7- 1. مشاهده مشارکتی ……………………………………………………………………………………. 118
3-7- 2. یادداشت در عرصه………………………………………………………………………………….. 119
3-7-3. بحث گروهی متمرکز……………………………………………………………………………….. 119
3-7 – 4. مصاحبه ………………………………………………………………………………………………. 120
3-7 – 4-1 . راهنمای سوالات ………………………………………………………………………………. 121
3-8 . روش اجرای پژوهش…………………………………………………………………………………… 126
3-9. روش تحلیل داده ها …………………………………………………………………………………….. 130
3-9- 1. مرحله آماده سازی داده ها…………………………………………………………………………. 132
3-9- 2 . مرحله سازماندهی داده ها…………………………………………………………………………. 132
3-9-3 . مرحله خلاصه سازی و گزارش یافته ها …………………………………………………………. 133
3-10 . دقت و اعتبار داده ها………………………………………………………………………………….. 133
3-11 . ملاحظات اخلاقی……………………………………………………………………………………… 136
فصل چهارم: یافته ها…………………………………………………………………………………………. 137
مقدمه………………………………………………………………………………………………………………. 138
4 – 1 یافته های دموگرافیک ………………………………………………………………………………….139
4-2. یافتههای طبقه شناخت تعامل مددجویان با یکدیگر ……………………………………………….. 145
4- 3. یافتههای طبقه شناخت تعامل مددجویان و کارکنان……………………………………………….. 206
4-4. یافتههای طبقه شناخت ارتباط مددجویان با محیط و امکانات……………………………………. 255
4-5 . یافتههای طبقه شناخت تعامل مددجویان و خانواده ……………………………………………….. 282
4-6 . یافتههای طبقه شناخت تجارب شخصی مددجویان ………………………………………………. 305
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری………………………………………………………………………… 320
5-1. تفسیر نتایج شناخت تعامل مددجویان با یکدیگر و مقایسه با مطالعات مشابه………………….. 321
نتیجه گیری شناخت تعامل مددجویان با یکدیگر…………………………………………………………. 335
5-2. تفسیر نتایج شناخت تعامل مددجویان و کارکنان حرفه ای و مقایسه با مطالعات مشابه………. 338
نتیجه گیری شناخت تعامل مددجویان و کارکنان حرفه ای……………………………………………… 350
5-3 . تفسیر نتایج شناخت ارتباط مددجویان با محیط و امکانات و مقایسه با مطالعات مشابه……… 354
نتیجه گیری شناخت ارتباط مددجویان با محیط و امکانات………………………………………………………363
5-4. تفسیر نتایج شناخت تعامل مددجویان و خانواده و مقایسه با مطالعات مشابه…………………… 365
نتیجه گیری شناخت تعامل مددجویان و خانواده…………………………………………………………… 370
5-5 . تفسیر نتایج شناخت تجارب شخصی مددجویان و مقایسه با مطالعات مشابه…………………. 372
نتیجه گیری شناخت تجارب شخصی مددجویان………………………………………………………….. 377
5 – 6 بحث و نتیجه گیری نهایی …………………………………………………………………………380
5-7. پیشنهادات کاربردی……………………………………………………………………………………… 381
5-8. پیشنهادات پژوهشی ……………………………………………………………………………………… 385
5-9. محدودیتها………………………………………………………………………………………………. 386
فهرست منابع……………………………………………………………………………………………………… 387
پیوست ها………………………………………………………………………………………………………..402
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول3-1: نمونه سوالات پژوهش ...................................................................................... 122
جدول3-2: نمونه سوالات پژوهش ...................................................................................... 123
جدول3-3: نمونه سوالات پژوهش....................................................................................... 124
جدول3-4: نمونه سوالات پژوهش....................................................................................... 125
جدول4-1: مشخصات مشاركت كنندگان در تحقيق ( مددجويان )..........................................................139
جدول4-2: مشخصات مشاركت كنندگان در تحقيق (كاركنان حرفه اي )................................. 139
جدول4-3: نوع تعاملات مددجويان دختر با يكديگر.............................................................. 141
جدول4-4: نوع تعاملات مددجويان پسر با يكديگر................................................................ 164
جدول4-5: نوع تعاملات مددجويان پسر و كاركنان حرفه اي................................................... 192
جدول4-6: نوع تعاملات مددجويان دختر و كاركنان حرفه اي................................................. 225
جدول4-7: ارتباط مددجويان با محيط و امكانات................................................................... 250
جدول4-8: نوع تعاملات مددجويان وخانواده ....................................................................... 276
جدول4-9: تجارب شخصي مددجويان ................................................................................ 301
فهرست نمودارها
عنوان صفحه
نمودار 4 – 1. نوع تعاملات مددجويان با يكديگر................................................................... 140
نمودار 4 - 2.نوع تعاملات مددجويان پسر و كاركنان حرفه اي................................................ 191
نمودار 4 – 3. نوع تعاملات مددجويان دختر و كاركنان حرفه اي............................................. 224
نمودار 4 – 4 . نوع ارتباط مددجويان با محيط و امكانات........................................................ 249
نمودار 4 – 5 . نوع تعاملات مددجويان وخانواده.................................................................... 275
نمودار 4 – 6 . تجارب شخصي مددجويان............................................................................ 300
چکیده:
مقدمه : کانون اصلاح و تربیت مکانی برای اصلاح و بازپروری کودکان و نوجوان بزهکار است. به منظور اجرای موفقیت آمیز برنامه های بازپروری ، لازم است کارشناسان از تجارب این افراد مطلع شوند . این مطالعه با هدف تبیین تجارب و دیدگاه های مددجویان از اقامت در کانون اصلاح و تربیت استان تهران انجام گردید .
روش : پژوهش کیفی حاضر از روش تحلیل محتوای قیاسی – استقرایی بهره برد . جامعه پژوهش ، مددجویان مقیم و کارکنان حرفه ای کانون اصلاح و تربیت استان تهران بودند . با روش نمونه گیری مبتنی بر هدف و تارسیدن به حد اشباع داده ها ، تعداد 41 نفر ( 26 نوجوان معارض قانون و 15 نفر از کارکنان حرفه ای ) بررسی شدند . داده ها با شیوه های مشاهده مشارکتی ، مصاحبه ، یادداشت در عرصه گردآوری شد .
یافته ها : از بررسی یافته ها 249 کد مفهومی بدست آمد . از این تعداد : 65 کد مفهومی در طبقه ی تعامل مددجویان با یکدیگر ( در 1 زیر طبقه اصلی به نام قدرت ) ، 91 کد مفهومی در طبقه ی تعامل مددجویان و کارکنان ( در 2 زیر طبقه اصلی با عنوان تعامل کارکنان با مددجویان و تعامل مددجویان با کارکنان ) ، 34 کد مفهومی در طبقه ی ارتباط مددجویان با محیط و امکانات ( در 2 زیر طبقه اصلی محیط مادی و معناهای نسبت داده به محیط ) ، 37 کد مفهومی در طبقه ی تعامل مددجو و خانواده ( در 2 زیر طبقه اصلی مددجویان واجد ملاقات حضوری و مددجویان فاقد ملاقات حضوری ) و در آخر 22 کد مفهومی در طبقه ی تجارب شخصی مددجویان ( در 2 زیر طبقه اصلی ، مشغولیت های ذهنی و باورهای مددجویان ) قرار گرفت .
نتیجه گیری : یافته های پژوهش حکایت از تجربه ی نسبتا مطلوب مددجویان از محیط ( از حیث بهداشت و رفاه نسبی ) اما تجربه ای نامطلوب از نظر تعاملات انسانی و نیز شرایط کسالت آور حبس داشت . تجربیات مددجویان علاوه بر تعامل با محیط عینی و تعاملات انسانی ، تحت تاثیر ادامه ی آثار دادگاه نیز بود.
فصل اول: کلیات پژوهش
1-1- مقدمه
بزهکاری اطفال و نوجوانان به عنوان یکی ازمشکلات بزرگ جوامع کنونی جهان می باشد . اگر این معضل در سال های گذشته صرفا ویژه کشورهای پیشرفته صنعتی محسوب می گشته ، هم اکنون با توسعه صنعت در ممالک جهان و یا انتقال عوارض آن و گسترش شهر نشینی در دنیا ، این پدیده جهانی شده است . بزهکاری اطفال پدیده جدیدی نیست . چرا که بررسی تاریخ ، حکایت از آن دارد که در گذشته نیز جوامع باستانی با این عارضه آشنایی داشته اند . اهمیت این پدیده به حدی بوده که در قوانین دیرینه بسیاری از ممالک ، مقررات ویژه ای برای این دسته از مجرمین پیش بینی شده بود. قوانین سال 306 قبل از میلاد مسیح در روم ، مقررات حاکم در ایران باستان ، ضوابط دین زرتشت و قوانین جزایی یونان با پیش بینی موازین خاصی برای کودکان خردسال و نوجوانان ، رژیم جزایی آن ها را از بزرگسالان تفکیک نموده بودند . در تمامی این نظام ها برای اطفال بزهکار مجازات های خفیف تری نسبت به بزرگسالان در نظر گرفته شده بود . سیستم کیفری اسلام نیز با بنیاد نظامی نو در این زمینه برخوردی مترقی و مناسب با بزهکاری کودکان به عمل آورد . در این نظام کودکان از نظر جزایی تا سن بلوغ شرعی فاقد مسوولیت کیفری می باشند ( 1 ) . تا قبل از شروع و گسترش نهضت های حمایتی درباره اطفال بزهکار ، نگاهداری در موسسات شبانه روزی اکثرا تنها راه حل برای تربیت این دسته از اطفال و نوجوانان به شمار می رفت و این موسسات به صورت دارالتادیب ها ، اغلب با روشی خشن و دور از انعطاف و ملایمت اداره می شد و سیستم شدید انضباطی آن تفاوت های زیادی با زندان های بزرگسالان نداشت . ولی هر اندازه که مسایل مربوط به اطفال مورد بررسی و توجه بیشتر قرار گرفت و رژیم های قضایی اطفال تغییر و تحول یافت روش های تربیتی و حمایتی نیز که آخرین و مهم ترین مرحله درمانی و پیشگیری از بزهکاری در این سلسله مراتب بود اهمیت بیشتری پیدا کرد به نحوی که در جوامع پیشرفته و در حال توسعه تلاش می شود اکثر موسسات تربیتی شباهتی با دارالتادیب های گذشته نداشته باشند و در موسسات تربیتی سعی بر این است که پیشرفته ترین روش های تربیتی به مرحله اجرا در آیند و تا آن جا که میسر است نیاز ها و کمبود های کودکان و نوجوانان ناسازگار و بزهکار برآورده و تامین شود ( 2 ).
2-1- بیان مسئله
امروزه اکثر مکاتب بزرگ تربیتی بر این عقیده استوارند که تربیت و پرورش انسان از بدو تولد آغاز می شود ، سپس طی دوره های بعدی در خانواده ، مدرسه و … تا هنگام ورود به اجتماع مراحل نهایی و کمال خود را سپری می کند و در ادامه توصیه می نمایند که برای حفظ و بقای جامعه و ممانعت از انحطاط و نابسامانی آن باید در تربیت اعضای جامعه نهایت دقت و توجه لازم را مبذول داشت ، حال چنان چه برحسب اتفاق یا علل و عوارض مختلفی مانند نقایص جسمی و روانی ، نامساعد بودن شرایط محیط تربیتی و یا سایر عوامل ، افرادی یافت شوند که نتوانند خود را با نظم اجتماع هماهنگ سازند و با ارتکاب جرایم و رفتار های انحرافی آرامش و نظم حاکم را مختل کنند ، جامعه موظف است تدابیر لازم را به منظور اصلاح و تهذیب مجدد آنان و یا به اقتضای شرایط ، تنبیه و طرد فرد خاطی ، اتخاذ نماید ( 2 ) . در این راستا مسوولیت جامعه در قبال کودکان و جوانان بزهکار به مراتب سنگین تر از مجرمین بزرگسال است . طبق مقررات بیژینگ[1]، اطفال ، مشمول اقدامات تامینی و تربیتی هستند و نه مستحق مجازات ( 3 ) و ( 4 ) . بنابراین چنانچه در اصلاح و تربیت و یا درمان کودکان و نوجوانان سهل انگاری شود و متناسب با شرایط سنی و ویژگی های خاص دوران نوجوانی نباشد ، معضلی جبران ناپذیر خواهد شد مضاف بر مشکلات جاری جامعه ؛ که هیچ کس از گزند این مصیبت در امان نخواهد بود و بی توجهی مسوولین در این باره گره این مشکل اجتماعی را کورتر خواهدکرد. زیرا مطالعات متعددی نشان داده است که اکثر مجرمین حرفه ای خطرناک از میان کسانی هستند که اولین جرم خویش را در سنین طفولیت و نوجوانی مرتکب شده اند ( 5 ) . شیوع جرم و کجروی اجتماعی در نوجوانان برای خانواده ، جامعه و برنامه ریزان اجتماعی ، زنگ خطر جدی خواهد بود چرا که اغلب گرایشات ، آرمان ها و تعیین اهداف زندگی آدمیان در مرحله نوجوانی ، در شرف تکوین قرار می گیرد و در صورتی که گرایش به انحراف به هر علتی در نوجوان پدیدار گردد ، می تواند در آینده او را به جنایتکاری خطرناک مبدل سازد که زیان های هنگفت و شاید جبران ناپذیری را بر پیکره و سامان اجتماعی وارد نماید ( 6 ) . دشوار ترین دوران حیات انسان از نظر تربیتی ، دوره نوجوانی است . این دوره مرز مشخصی ندارد اما تقریبا حدود سنی 12 تا 18 سال را در برمی گیرد و به لحاظ تحصیلی منطبق بر دوره راهنمایی و دبیرستان است . بیشترین مشکلات تربیتی در این دوره پیش می آید و غالبا در همین دوره است که فرزندان یا از دست می روند و یا در مسیر سعادت گام می نهند . در این دوره که مرحله گذار از کودکی به جوانی اطلاق می شود ، از یک سو نوجوان در حال هجرت از وابستگی های دوران کودکی است و از سوی دیگر توانایی لازم جهت حل بسیاری از مسایل را ندارد و همین نوسان فکری و روانی در او درماندگی ، تزلزل و گاه پریشانی و ابهام ایجاد می کند و آرامش روانی را از او سلب می نماید ( 7 ) . نوجوانی زمان کشف یا به عبارت بهتر آگاهی از ارزش های فرهنگی ، اجتماعی و معنوی است . به دلیل عدم تکامل شخصیتی و شکل نگرفتن نگرش شخص نوجوان نسبت به زندگی ، کشمکش ها و تعارض های ناشی از این آگاهی ، حالتی از انقلاب و بحران را برای نوجوان به وجود می آورد و به همین دلیل از او موجودی نسبتا شکننده می سازد که متاثر است از آن چه که او را احاطه کرده ( 8 ) . شناخت ویژگی های دوران نوجوانی لزوم توجه به این گروه به خصوص نوجوانان بزهکار را دوچندان می کند . نوجوان به خاطر تحولات زیستی ، روانی و اجتماعی دارای نیاز ها و انتظاراتی است که در صورت عدم توجه مناسب ، احتمالا منجر به بروز رفتار های ضد اجتماعی و انحرافی از جمله اختلال سلوک ، پرخاشگری ،گریز از مدرسه ، وندالیسم و بزهکاری می شود ( 9 ) . رفتار انحرافی نوجوانانی که هنوز به سن قانونی نرسیده اند ، بزهکاری نامیده می شود و نوجوانان مرتکب به این رفتار ها را بزهکار می نامند ( 9) . اصطلاح بزهکار به افرادی اطلاق می شود که اعمالی خلاف هنجارها ، قانون یا موازین مذهبی جامعه انجام داده اند . با توجه به این نکته که این احکام در جوامع گوناگون متفاوت است ، فرد متخلف در یک جامعه ممکن است در جوامع دیگر از تخلف بری باشد . در ایران بزهکاری به کل جرایمی گفته می شود که در صورت ارتکاب ، به موجب قصاص ، دیات ، حدود و تعزیرات دارای مجازات هستند (10) . و نیز اصطلاح طفل بزهکار به کسی گفته می شود که مرتکب عملی گردد که قانون یا شرع ارتکاب آن را منع کرده است و یا ترک عملی که انجام آن را واجب و لازم دانسته ، چنین کسی در اسلام گنهکار و مجرم شناخته می شود و اگر توبه نکند باید مجازات شود چه برای جرمش حد و حکم مشخصی تعیین شده یا نشده باشد و در صورت دوم به دستور حاکم شرع و مجتهد جامع الشرایط و مرجع صلاحیت دار تادیب و تعزیر می شود ( 4 ) . همچنین در ماده 26 قانون راجع به مجازات اسلامی مقرر شده : (( اطفال در صورت ارتکاب جرم مبری از مسوولیت کیفری هستند و تربیت آنان به نظر دادگاه به عهده سرپرست اطفال و عندالاقتضاء کانون اصلاح و تربیت می باشد . )) در تبصره یک همین ماده طفل بزهکار را مشخص ساخته و می افزاید (( منظور از طفل کسی است که به حد بلوغ شرعی نرسیده باشد )) (4) . بزهکاری کودکان و نوجوانان و شرایط خاص اصلاح و تربیت آن ها با توجه به شرایط سنی و اجتماعی و علل و انگیزه های غالبا متفاوت بزهکاری در این قشر با سایر مجرمان بزرگسال ، توجه کارشناسان رفاه اجتماعی ، حقوق دانان ، مددکاران و روانشناسان اکثر جوامع را برانگیخته و در نهایت موجب شده است که تمهیداتی جهت نگهداری اصلاح و تهذیب کودکان و نوجوانان معارض قانون با قوانین و ضوابط ویژه در نظر گرفته شود (11) . در کشور ما به استناد ماده 49 قانون مجازات اسلامی و تبصره ماده 220 قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب رسیدگی به جرایم اطفال و نوجوانان بزهکار زیر 18 سال تمام ، در ایران در دادگاه های اطفال صورت می گیرد و از سوی مراجع قضایی برای اصلاح و تربیت به کانون های اصلاح و تربیت فرستاده می شود ( 6 ) . طبق ماده 18 آیین نامه قانونی و مقررات اجرایی سازمان زندان ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور ،کانون مزبور چنین تعریف شده است (( کانون اصلاح و تربیت مرکزی است جهت نگهداری ، اصلاح ، تربیت و تهذیب اطفال غیر بالغ و بزهکار یا بزهکارانی که کمتر از 18 سال سن داشته باشند[2] )) (12) . اولین کانون اصلاح و تربیت کشور در استان تهران در سال 1347 با مطالعه ساختار و مدل کانون های چندین کشور تاسیس گردید (11) . روند ساخت کانون های اصلاح و تربیت در سراسر کشور با الگوگیری از کانون اصلاح و تربیت استان تهران ادامه یافت ، به طوری که در سال 1392 ، 29 استان کشور ، دارای کانون اصلاح و تربیت شدند و نوجوانان بزهکار در استان های فاقد کانون اصلاح و تربیت ( 2 استان سمنان و آذربایجان شرقی ) در بند جوانان زندان استان مورد نظر نگهداری می شوند ( 13 ) . افزایش تعداد کانون های اصلاح و تربیت در سراسرکشور علاوه بر اینکه حکایت از افزایش بی شمار اطفال بزهکار درکشور دارد ، نشان دهنده ی افزایش توجه به این گروه ویژه از نوجوانان نیز می باشد . بررسی آمار مربوط به ورود اطفال و نوجوانان بزهکار به کانون های اصلاح و تربیت در کل کشور حکایت از رشد چشم گیری در این زمینه دارد و ادامه این روند می تواند بسیار نگران کننده باشد . آمار نشان می دهد در سال 1388 تعداد ورود به کانون های اصلاح و تربیت در کل کشور در گروه سنی زیر 12 سال ، 33 نفر و در سال 1389 ، 56 نفر بوده است . همچنین در سال 1388 تعداد نوجوانان بزهکار راه یافته به کانون در گروه سنی 12- 18سال ، 9127 نفر و همین آمار در سال 1389 به 12606 نفر افزایش یافته است ؛ سپس در سال 1390 تعداد 11168 نفر و در سال 1391 ، تعداد 12141 نفر مددجو به کانون های اصلاح و تربیت سراسر کشور فرستاده شدند ( 13 ) . از نظر اولویت جرایم نوجوانان بزهکار درکشور باید ابراز داشت که ، بالاترین فراوانی به سرقت و اخاذی اختصاص یافته است با رقم 86/27 % ، اولویت دوم ضرب و جرح و نزاع است با رقمی برابر 94/17 % ، مواد مخدر و اعتیاد 89/11 % ، ارتباط نامشروع 56/9 % و ورود و اقامت غیر مجاز اتباع افغان بارقمی معادل 38/7 % آخرین اولویت جرایم نوجوانان در کشور می باشد و آمار 37/25 % نیز به سایر جرایم اختصاص یافته است . از میان کل ورودی ها به کانون اصلاح و تربیت 10 % به دختران و باقی آمار به پسران اختصاص دارد ( 13 ) . میانگین بازگشت مجدد نوجوانان به کانون های اصلاح و تربیت سراسر کشور ، طی یک روند 10 ساله (1390 – 1380 ) ، 15 % و این آمار در مورد کانون اصلاح و تربیت استان تهران ، 20 % بوده است[3] . همچنین بررسی آمار زندانیان در کل کشور طی یک روند 20 ساله ( 1379 – 1359 ) و مقایسه آن با رشد جمعیت در همین محدوده زمانی بسیار تامل برانگیز است . آمار سازمان زندان ها نشان می دهد که جمعیت زندانیان ( بزرگسال و نوجوان ) در کل کشور در سال 1359 ،400/22 نفر و جمعیت کشور 000/000/35 نفر بوده است و در سال 1379 ، جمعیت زندانیان در کل کشور به 000/240 نفر رسیده در حالی که جمعیت کل کشور به 000/000/70 نفر رسیده بود به عبارتی جمعیت کل کشور طی این 10 سال 2 برابر شده در حالی که جمعیت زندانیان در کل کشور ، بالغ بر 10 برابر شده بود ( 13 ) . سالانه به طور میانگین 000/700 نفر وارد زندان های سراسر کشور می شوند از این تعداد ، به طور تقریبی 1 % سابقه اقامت در کانون های اصلاح و تربیت را در پیشینه خود داشته اند . 7 /6 % جمعیت کل زندانیان کشور زیر 25 سال هستند یعنی از هر 1000 نفر زندانی ، 67 نفر زیر 25 سال سن دارند . همچنین طبق آمار ، 2/1 % جمعیت کل زندانیان را افراد زیر 20 سال تشکیل می دهند یعنی از هر 1000 نفر زندانی که به زندان ها ورود پیدا می کنند ، 12 نفر زیر 20 سال هستند(13 ) . شایان ذکر است ، مقایسه ی آمارهای کشور های مختلف در این مورد اصولا جایز نیست ، زیرا اولا- اصطلاح جرایم اطفال در بعضی کشور ها فقط شامل جنایات ارتکابی توسط کودکان می شود ولی در بعضی دیگر از کشور ها ، این مفهوم کل جرایم و حتی هر نوع رفتار ضد اجتماعی قابل سرزنش را در برمی گیرد . ثانیا – برخی از آمارها کلیه اطفال توقیف شده توسط پلیس را ذکر می نماید ، حال آن که در بعضی از کشور ها اطفال اعزام شده به دادسرا و در برخی دیگر اطفالی که توسط دادگاه ها مورد حکم واقع شده اند ، منعکس گردیده است . ثالثا – اختلافاتی که از لحاظ تعیین حد سنی اطفال صغیر در کشور های مختلف وجود دارند ، نیز مشکلی است که مزید بر علت شده و قیاس آمارهای منتشره در این مورد را بی فایده می سازد . به عنوان مثال آمار بزهکاری کشور بلژیک مربوط به مجرمین 6 تا 16 ساله است و حال آنکه آمار های کشور انگلستان مربوط به بزهکاران 8 تا 17 ساله و آمارهای کشور آلمان جوانان بزهکار در حیطه سنی 14 تا 18 ساله را در بر می گیرد ( 14 ) .
افزایش نوجوانان بزهکار می تواند دلایل عدیده ای داشته باشد از جمله این موارد می توان به ناکارآمد بودن کانون های اصلاح و تربیت اشاره کرد . تحقیقات نشان داده است که زندانی شدن بزهکاران وضع را بدتر می کند و آن ها را دچار اختلالات روانی می کند و این موسسات کمک بسیار کمی در زمینه مسایل روانی ، تربیتی و شغلی می کنند و بیشتر نوجوانان را مستعد ارتکاب به اعمال مجرمانه در بزرگسالی می نمایند ( 8 ) . به‌نظر می‌رسد که بخشی از اين افزایش محبوبیتِ گماردن نوجوانان بزهکار به مؤسسات نگهداری ، در نتیجة افزایش خشونت در میان برخی مجرمان نوجوان باشد. اما درعین‌حال، این امر، بازتاب این عقیدة سیاست‌گذاران است که بهترین رویکرد به جرایم نوجوانان «سختگیری» به مجرمان نوجوان می‌باشد. در حال حاضر بسیاری از کودکان و نوجوانان متهم به جرایم خشن، به این مکانها فرستاده می‌شوند. بااین‌حال، امروزه نیز مانند گذشته، اين نوع گماردن نه‌تنها در مورد نوجواناني كه به جرایم خطرناك متهم و محاکمه شده‌اند بلکه در مورد آنهایی که به‌خاطر جرایم جزئی نيز متهم و محاکمه شده‌اند، اعمال مي‌شود. در واقع، در بسیاری از موارد در مورد جواناني اعمال مي‌شود كه قراردادن آنها در برنامه‌های جامعه‌محور مي‌توانست به‌مراتب بهتر و کم‌هزینه‌تر باشد. علی‌رغم تاريخچة طولانیِ مؤسسات نوجوانان و محبوبيت روز افزون آنها، شواهد چنداني دال بر اينكه حبس جوانان یک پاسخ اصلاحي مؤثر به جرایم نوجوانان مي‌باشد، وجود ندارد ( 15 ) . پرن فر (1386 ) نشان داده است که علت ناموفق بودن بسیاری از برنامه ها و طرح های مداخله ای ، اطلاع نداشتن از ایده ها و بینش افرادی است که درگیر پروژه هستند (16) . با توجه به آمار مربوطه و مطالب ارایه شده سوالی که به ذهن متبادر می شود این است که فضای کانون اصلاح و تربیت به چه نحوی است ؟ تعاملات میان افراد در آن جا به چه صورت است که روند افزایشی در آمار اطفال بزهکار را به دنبال داشته ایم ؟ از این رو به نظر می رسد اگر تیغ پژوهش به لایه های درونی کانون اصلاح و تربیت کشیده شود شاید بتوان با اطلاعاتی که بدست می دهد ، در آینده الگوهای مداخله ای موثر تری طراحی کرد . بنابراین توجه به تجارب و نظرات کودکان و نوجوانان مستقر در کانون اصلاح و تربیت می تواند ، تجارب فردی (زوایای پنهان زندگی آن ها ) ، وجوه غیر انسانی و مشکلات و پیامدهای احتمالی زندگی در این گونه اماکن را که از دیده نظر صاحب نظران جا مانده است را روشن سازد؛ و به کار گیری آن به عملکرد هر چه بهتر این گونه مراکز تربیتی کمک بسزایی نماید .
) اهميت و ضرورت :
جامعه ايران مانند بسياري از جوامع در حال توسعه ، شاهد ازدياد كمي و كيفي پديده بزهكاري كودكان گرديده و اين تحول عمدتا با مهاجرت روستاييان به شهر، هجوم فرهنگ غربي ، توسعه شهرنشيني ، كمبود مسكن ، مشكلات اقتصادي ، ضعف باورهاي مذهبي و به ويژه در سال هاي اخير تحت تاثير فرهنگ مصرفي و صنعتي ، رشد سريعي به خود گرفته است ( 9 ) .
سير ترقي و تكامل ملت ها ، مديون اجتماعي سالم و نظم وانضباطي است كه بر آن حاكم است و ملتي مي تواند سهم بيشتري از اين پيشرفت و تكامل را داشته باشد كه از عوامل فساد و انحطاط دور بوده و نظام اجتماعي خود را بر پايه هاي محكم و استواري بنا نهاده و افراد سازنده اجتماع خود را شايسته و بهتر تربيت كرده باشد ( 17 ) . به همين جهت امروزه بهبود وضع اجتماعي و تعالي سطح فرهنگ عمومي، سر لوحه برنامه هاي اصلاحي كشورها قرار گرفته و به مساله تهذيب و تربيت افراد به خصوص كودكان و نوجوانان كه عناصر سازنده اجتماعات آينده محسوب مي شوند ، توجه خاصي مبذول مي گردد ( 18 ) . رسيدگي به اين موضوع در جامعه ي ايران به خاطر بافت جمعيتي جوان كشور ، از اهميت و ضرورت بيشتري برخوردار است (19) . از مشكلاتي كه همواره نظام هاي كيفري با آن مواجه بوده اند ، مشكل بزهكاري اطفال و نوجوانان است . از آنجايي كه وضعيت ويژه و حساس اطفال واكنش اجتماعي خاصي را نسبت به بزهكاري آنان مي طلبد بنابراين شيوه هاي رسيدگي قضايي ، محاكمه ، مجازات و سرانجام نحوه بازپروري وفرايند بازاجتماعي ساختن آنان از اهميت بالايي برخوردار است ( 18 ) . در اغلب ممالك ، به دنبال توصيه هاي متخصصان علوم كيفري ، سياست جنايي خاصي در اين مورد اتخاذ شده كه از آن جمله مي توان به آيين دادرسي خاص ، تاسيس كانون هاي اصلاح و تربيت به منظور گذراندن دوران محكوميت و ... اشاره نمود . از آنجايي كه يكي از گروه هاي هدف كارشناسان رفاه اجتماعي ، كودكان و نوجوانان به ويژه نوجوانان آسيب پذير بوده ، دركنار نقش كارشناسان نظام هاي كيفري ، توجه كارشناسان رفاه اجتماعي نيز به اين گروه ويژه از نوجوانان و شرايط حبس آن ها معطوف شده است. به ويژه اين كه يكي از كمبود ها در زمينه ي بعد حقوقي رفاه اجتماعي ، عدم برنامه ريزي جامع و مناسب در زندان ها ، مراكز بازپروري و كانون هاي اصلاح و تربيت مي باشد ( 20 ) . بنابراين توجه و پژوهش بيشتري در اين زمينه احساس مي شود . از آنجايي كه پژوهش حاضر بر كانون هاي اصلاح و تربيت متمركز است ، به توضيح پيرامون اين مساله مي پردازيم .
1 – 4 ) بيان واژه
در تحقيقات كيفي بنا بر ماهيت مطالعه ، متغيرهاي وابسته ، مستقل و كنترل نداريم و تعريف نظري و عملياتي مشخصي براي واژه هاي موجود در مطالعه بيان نمي شود . در مطالعات كيفي در پي كشف معاني پديده هاي مورد مطالعه هستيم (24) . در مطالعه حاضر تعاريف نظري و عملياتي واژه هاي تجربه ، تعامل ، مددجو ، به عنوان موضو ع مطالعه مطرح شده است .
تعريف عملياتي : مددجويان موضوع اين مطالعه عبارتند از كليه كودكان و نوجواناني كه بر اساس تصميم مراجع ذي صلاح قانوني ، دركانون اصلاح و تربيت استان تهران نگهداري مي شوند .
1 – 5 ) مباني نظري پژوهش
در هر پژوهشي از جمله پژوهش هاي كيفي ، پژوهشگر از قبل بايد بداند در جستجوي چه چيزي است . استفاده از تئوري در اين پژوهش ، نقش راهنماي پژوهشگر در جهت تعيين چارچوب اصلي ، اهداف و سوالات پژوهش را بازي مي كند ( 28) . از تئوري زير به همين جهت استفاده شده است .
پژوهشگران مكتب گشتالت بيش از ديگر مكاتب به شرايط محيط ( به معني جامع آن ) توجه داشتند . كافكا ، (1935 ) يكي از صاحب نظران اين مكتب ، محيط را به 2 نوع جغرافيايي و رفتاري تفكيك مي كند . از نظر او محيط جغرافيايي به معني محيطي است كه به طور عيني وجود دارد و محيط رفتاري بدان گونه كه توسط فرد تجربه مي شود ، به كار مي رود . زماني كه فردي در محيطي قرار مي گيرد چند نوع تعاملات از قبيل تعامل با محيط فيزيكي ، تعاملات رواني و تعامل انساني دارد . لوين كه از ديگر محققان مكتب گشتالت به شمار مي رود ، عقيده دارد رفتار تابع تاثير متقابل عواملي است كه از فرد و محيط سرچشمه مي گيرد ( 29 ) .
1 – 6 ) اهداف پژوهش:
1 – 6 – 1 ) هدف كلي:
جستجوي تجربه مددجويان از اقامت در كانون اصلاح و تربيت استان تهران
1 – 6 – 2 ) اهداف اختصاصي:
1 . شناخت نوع تعاملات ميان مددجويان با يكديگر در كانون اصلاح و تربيت استان تهران
2 . شناخت نوع تعاملات ميان مددجويان و كاركنان حرفه اي كانون اصلاح و تربيت استان تهران
3 . شناخت ارتباط مددجويان و محيط كانون اصلاح و تربيت استان تهران
4 . شناخت نوع تعاملات ميان مددجويان و خانواده هايشان در كانون اصلاح و تربيت استان تهران
5 . شناخت تجربه فردي مددجويان مستقر در كانون اصلاح و تربيت استان تهران
1 – 6 – 3 ) اهداف كاربردي:
1 . تلاش در جهت ارتقاي سطح كيفيت فعاليت هاي كانون اصلاح و تربيت به عنوان مداخله اي جهت كاهش بزهكاري نوجوانان
2 . تلاش در جهت كاهش پيامدهاي حبس و وجوه غير انساني احتمالي ناشي از استقرار در اين گونه اماكن براي نوجوانان
1 – 7 ) سوال ها
1 . نوع تعاملات ميان مددجويان با يگديگر چگونه است ؟
2 . نوع تعاملات ميان مددجويان و كاركنان حرفه اي كانون اصلاح و تربيت استان تهران چگونه است؟
3 . ارتباط مددجويان با محيط كانون اصلاح و تربيت استان تهران چگونه است ؟
4 . نوع تعاملات ميان مددجويان و خانواده هايشان چگونه است ؟
5 . تجربه فردي مددجويان ساكن در كانون اصلاح و تربيت استان تهران چيست ؟
رفاه اجتماعي داراي 5 بعد : زيستي ، اجتماعي ، اقتصادي ، حقوقي و سياسي است .
Kafka
Levin