به نام خدا
فرخی سیستانی
فرخی سیستانی شاعر شيرين سخن و بلندآوازه و باريک‌انديش و ساده‌گوى اواخر قرن چهارم و اوايل قرن پنجم است. فرخى که در ۴۲۹ هجرى درگذشته است بايد پس از سال ۳۷۰ پاى به جهان هستى نهاده باشد. مؤيد اين نظر آنکه پيوستن او به دربار چغانيان پس از دقيقى شاعر مدّاح آن خانواده بوده است و دقيقى در فاصلهٔ ۳۶۷ تا ۳۶۹ هجرى کشته شده است و امير چغانى که فرخى مدح او گفته ، يعنى امير ابوالمظفر احمدبن محمدبن محتاج چغانى پس از غلبه بر پسر عم خود ابو يحيى طاهربن فضل چغاني، در سال ۳۸۱ هجرى به امارت چغانيان رسيده و شاعر پس از ازدواج در زادگاه خود سيستان به چغانيان رفته است و سن ازدواج را طبق معمول زمان بايد حدود 20سالگى فرض کنيم و باز شاعرى که چنان قصايد بلند در آغاز پيوستن خود به آن دربار بتواند بسرايد ناچار بايد سنينى از نوجوانى را صرف ممارست در شاعرى کرده باشد و آغاز اين دوران لااقل همين حدود بيست سالگى بايد باشد نه کمتر، پس وى در حدود سال ۳۹۰ هجرى يا يکى دو سال بيشتر از آن است که رهسپار دربار چغانيان شده است.
اما پيوستن او از دربار چغانيان به بارگاه محمود غزنوى به دبار سلطانى که در رسماً به سلطنت نشسته است ياپس از جنگ با ايللک خان نصر ويوسف قدرخان و امراء ترکستان يعنى جنگ کَتَر (در ۳۹۶) و تسلط کامل اين شاه بر خراسان بزرگ بايد باشد و يا به احتمال قوى‌تر پس از سال چهارصد هجرى ، زيراکه مدح احمدبن حسن ميمندى رادر دورهٔ اول وزارت (۴۰۱ تا ۴۱۵هجرى) در ديوان او مى‌بينيم امّا از وزير فضل‌دوست و ادب پرورى چون فضل بن احمد اسفراينى حامى فردوسى که پيش از او وزارت داشته است مديحه‌اى در ضمن اشعار او نمى‌يابيم.
شاعر جز امير چغانى، و کدخداى او امير اسعد و سلطان محمود غزنوى و دو پسر او امير محمد و امير مسعود و برادر او يوسف بن ناصرالدين ، احمد بن منصور و حسنک وزير و ابوبکر حصيرى نديم و ابوسهل دبير و طاهر دبير و بوسهل عراقى و بوسهل حمدوى و ابوبکر قهستانى عارض سپاه و اياز ايماق غلام محبوب محمود غزنوى وچند تن ديگر از بزرگان دربار غزنوى را مدح گفته است .
تاریخچه شاعری فرخی
فرخى از سيستان بود پسر جولوغ، غلام امير خلف بانو. طبعى بغايت نيکو داشت و شعر خوش گفتى و چنگ تر زدى وخدمت دهقانى کردى از دهاقين سيستان و اين دهقان او را هر سال دويست کيل پنج منى غله دادى و صد درم سيم نوحى او را تمام بودى اما زنى خواست هم از موالى خلف وخرجش بيشتر افتاد و دبه و زنبيل در افزود فرخى بى‌برگ ماند و در سيستان کسى ديگر نبود مگر امرا ايشان. فرخى قصه به دهقان برداشت که مرا خرج بيشتر شده است چه شود که دهقان از آنجا که کرم اوست غلهٔ من سيصد کيل کند و سيم صد و پنجاه درم تا مگر با خرج من برابر شود. دهقان بر پشت قصه توقيع کرد که: ”اينقدر از تو دريغ نيست و افزون ازين را روى نيست“. فرخى چون بشنيد مأيوس گشت و از صادر و وارد استخبار مى‌کرد که در اطراف و اکناف عالم نشان ممدوحى شنود تا روى بدو آرد باشد که اصابتى يابد تا خبر کردند او را از اميرابوالمظفر چغانى به چغانيان که اين نوع را تربيت میکند و اين جماعت را صله و جايزهٔ فاخر همى دهد و امروز از ملوک عصر و امراء وقت درين باب او را يار نيت قصيده‌اى بگفت و عزيمت آن جانب کرد:
با کاروان حُلّه برفتم ز سيستان با حُلّه تنيده ز دل بافته ز جان الحق نيکو قصيده ايست و درو وصف شعر کرده است در غيت نيکوئى و مدح خود بى‌نظيرست. پس برگى بساخت و روى به چغانيان نهاد و چون به حضرت چغانيان رسيد بهار گاه بود و امير به داغگاه ، و شنيدم که هجده هزار ماديان زهى داشت هريکى را کره‌اى در دنبال وهر سال برفتى و کرگان داغ فرمودى و عميد اسعد که کدخداى امير بود به حضرت بود و نزلى راست مى‌کرد تا در پى امير برد. فرخى به نزديک او رفت و او را قصيده‌اى خواند و شعر امير بر او عرضه کرد. خواجه عميد اسعد مردى فاضل بود وشاعردوست شعرفرخى را شعر ديد تر و عذب ، خوش و استادانه ، فرخى را سگزئى ديد بى اندام جبه‌اى پيش و پس چاک پوشيده و دستارى بزرگ سگزى‌وار در سر پاى و کفش بس ناخوش و شعرى در آسمان هفتم، هيچ باور نکرد که اين شعر آن سگزى را شايد بود، بر سبيل امتحان گفت: ”امير به داغگاه است و من مى‌روم پيش او و ترا با خود ببرم به داغگاه که داغگاه عظيم خوش جائى است جهانى در جهانى سبزه بينى پر خيمه و شراع و ستاره، از هر يکى آواز رود مى‌آيد و حريفان در هم نشسته و شراب همى نوشند و عشرت همى کنند و به درگاه امير آتشى افروخته چند کوهى و کرگان را داغ همى کنند و پادشاه شراب در دست و کمند در دست ديگر شراب مى‌خورد و اسب مى‌بخشد، قصيده‌اى گوى لايق وقت و صفت داغگاه کن تا ترا پيش امير برم“. فرخى آن شب برفت و قصيده‌اى پرداخت سخت نيکو و بامداد در پيش خواجه عميد اسعد آورد و آن قصيده اين است: چون پرند نيلگون برروى پوشد مرغزار پرنيان هفت رنگ اندر سر آرد کوهسار چون خواجه عميد اسعد اين قصيده بشنيد حيران فرو ماند که هرگز مثل آن به گوش او فرو نشده بود، جملهٔ کارها فروگذاشت و فرخى را برنشاند و روى به امير نهاد و آفتاب زرد پيش امير آمد و گفت: ”اى خدا تو را شاعرى آورده‌ام که تا دقيقى روى در نقاب خاک کشيده است کس مثل او نديده است “ و حکايت کرد آنچه رفته بود. پس امير فرخى را بار داد، چون درآمد خدمت کرد. امير دست داد وجاى نيکو نامزد کرد و بپرسيد و بنواختش و به عاطفت خويش اميدوارش گردانيد و چون شراب دورى چند درگذشت فرخى برخاست و به آواز حزين و خوش اين قصيده بخوابد که:
با کاروان حله برفتم ز سيستان ... چون تمام برخواند امير شعرشناس بود و نيز شعر گفتى، ازاين قصيده بسيار شگفتیها نمود. عميد اسعد گفت: اى خداوند باش تا بهتر بيني. پس فرخى خاموش گشت و دم در کشيد تا غايت مستى امير، پس برخاست وآن قصيده داغگاه برخواند. امير حيرت آورد پس در آن حيرت روى به فرخى آورد و گفت: ”هزار سر کوه آوردند همه روى سپيد و چهار دست و پاى سپيد ختّلى راه تو راست، تو مردى سگزى و عيارى چندان که بتوانى گرفت بگير ترا باشد“.
فرخى شراب تمام دريافته بود اثر کرده و بيرون آمد و زود دستار از سر فرو گرفت خويشتن را در ميان فسيله افکند و يک گله در پيش کرد و بدان روى دشت بيرون برد و بسيار بر چپ و راست و از هر طرف بدوانيد که يکى نتوانست گرفت آخرالامر رباطى ويران بر کنار لشکرگاه پديد آمد کرگان در آن رباط شدند، فرخى به‌غايت مانده شده بود در دهليز رباط دستار زير سر نهاد و حالى در خواب شد از غايب مستى و ماندگي. کرگان را بشمردند چهل و دو سر بودند، رفتند و احوال با امير بگفتند. امير بسيار بخنديد و شگفتى‌ها نمود و گفت: ”مردى مقبل است کار او بالا گيرد او را و کرگان را نگاه داريد و چون او بيدار شود مرا بيدار کنيد“. مثال پادشاه را امتثال کردند ديگر روز به طلوع آفتاب فرخى برخاست و امير خود برخاسته بود و نماز کرده بار داد و فرخى را بنواخت و آن کرگان را به کسان او سپردند وفرخى را اسب با ساخت خاصه فرمود و دو خيمه و سه استر و پنج سر برده و جامهٔ پوشيدنى و گستردني، و کار فرخى در خدمت او عالى شد و تجملى تمام ساخت، پس به خدمت سلطان يمين‌الدوله محمود رفت و چون سلطان محمود را متجمل ديد به همان چشم درو نگريست و کار او بدانجا رسيد که تا بيست غلام سيمين کمر از پس او برنشستندى