پیشینه
معماری این دوره را می‌توان مجموعه‌ای از تمام معماری‌های گذشته ایران دانست در این زمان بود که ادبیات ایران نیز زنده گشت و فردوسی شاهنامه را برای ایرانیان به جا گذاشت که یکی از پر افتخارترین آثار ادبی ایران است. معماری نیز در این دوره با نغز کاری پارسی، شکوه و عظمت پارتی و ریزه کاری خراسانی همراه بود.
اغاز کار این شیوه هر چند از شمال ایران بوده,اما در شهر ری پا گرفته است. و بهترین ساختمانهادر ان شهر ساخته شده اندگرچه در پی غارت شهر بدست محمود غزنوی از میان رفته اند. این شیوه از زمان زیاریان آغاز و در زمان‌های (ال بویه،سلجوقیان، اتابکان، خوارزمشاهیان) پی گرفته می‌شود. توضیح این نکته لازم است که در پایان شیوه خراسانی بناهایی داریم که بیشتر به شیوه رازی می‌خورد.(بنای مقبره امیر اسماعیل سامانی،مزار ارسلان جاذب،مناره ایاز) با وجود اشتراک زمانی با شیوه خراسانیان، بناهای نخستین بر شیوه رازی اند. محمدکریم پیرنیا در مقاله «سبک شناسی معماری ایران» (۱۳۴۷) سبک‌های معماری را به زادگاه‌های آنها نسبت داده و از «سبک رازی» نام می‌برد. معماری در این دوره مشخصات معماری گذشته را در کاربری‌های جدید به کار برد. در این دوره با فراوانی‌های انواع معماری روبرو هستیم که در آنها از معماری‌های قبل از اسلام الگو گرفته شده و ساخته گردیده‌اند. درواقع با تشکیل حکومت سامانیان در شرق امپراطوری اعراب، اولین حکومت نیمه مستقل ایرانی تشکیل شد حکومت طولانی و نسبتا طولانی این دولت باعث شد نهضتی آغاز شود که به درستی از سوی بسیاری از محققین به عنوان تجدید خیات علمی و ادبی ایران دوره اسلامی نامگذاری شده‌است که در حدود چهار قرن که با دولت سامانیان آغاز و حضیض آن با دولت خوارزمشاهیان است.
علت وقوع چنین نهضتی را که حدود چهار قرن قبل از این در در چین آغاز شد و چهار قرن بعد از افول آن در اروپا تحت رنسانس آغاز شد را مورخین و جامعه شناسان چنین متذکر شده‌اند
گنبد سرخ در مراغه
- به هم ریختن نظام کاستی و جایگزین شدن جهان بینی اسلامی به جای تقسیم ارثی و اجتماعی کار، موقعیت اجتماعی و روابط ناشی از آنها
- آمیخته شدن تمدن‌ها متفاوت، یونانی و مصری از یک سو و هندی و ایرانی از سوی دیگر در معجونی از فرهنگها محلی از بلخ تا اندلس چونماده خام در تفکر و جهان بینی اسلامی به هم جوش می‌خورد و تمدن و هنر اسلامی را پایه گذاری می‌کند و تمدن و هنری که بنا به مورد خاص و به ویژه در ایران سبب تجدید حیاط علمی و ادبی و هنری و رجوع به سنت‌ها و رفتارهای کهن می‌گردد.
- اختراع کاغذ در چین و رسیدن آن در قرن اول هجری قمری به سمرقند که موجب تکوین و تکثیر نظریه‌های گردید
- امکان برخورد آزاد عقاید مختلف با یکدیگر بخصوصو در قرن دوم هجری قمری و نظریه پردازیهایی که در همه زمینه‌ها، علی رغم ستیزهای عقیدتی وجود می‌داشت.
که شاید بتوان چنین گفت که در این دوره، در سر هوای بازگرداندن ایران به قدرت ساسانی را داشتندکه سعی بر آن داشتند که در معماری که در این دوران به جا می‌گذاشتند در واقع اشکال و ترکیبات هندسی بنا برای بیان قدرت و بقا به کار گرفته شود و نهایت سعی را در ایجاد ارزشهای شکلی ماندگار و بی نظیر به عمل می‌آوردند
مسجد جامع اردستان
شیوه رازی، شیوه‌ای در معماری ایرانی است که مربوط به سده پنجم تا آغاز سده هفتم (سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان) است.
در معماری این دوره عملاً با توجه به موارد بالا با گوناگونی بناها روبرو هستیم در این دوره همانند دوره‌های قبل از اسلام مدرسه به عنوان بنایی جدا وارد معماری شد و بناهای چهار ایوانی نیز از نو زنده شده و تز ئینات نیز به بناها باز گردانده شد دونالد ویلبر معماری سلجوقی (سبک رازی) را برگرفته از سبک معماری ساسانیان می‌داند، به ویژه در شکل و نسبت‌های گنبدها.
می‌توان دستاورهای معماری این دوره رابه صورت زیر دانست
- پدید آمدن ساختمان با کارکردهای متفاوت همچون مدارس، آرمگاهها و...
- استفاده از طرح چهار ایوانی در بناها
- استفاده از تاقهای چهار بخش، کاربندی، تاق کلنبو و تاق چهار ترک
- ساخت گنبد به روشهای مختلف همچون گنبد رک و گسسته ناری و ابداع گنبد دوپوسته و گنبد ترکین با تویزه
- استفاده دوباره از مصالح مرغوب در بناها
- به کاربردن آجر پیشبر به دو صورت لعاب دار و بی لعاب
- ابداع شیوه معقلی که گره سازی با آجر و کاشی است
- به کار بردن نگاره‌های آجری با خطوط شکسته و مستقیم
- به کار بردن انواع گچ بری‌ها در بناها
۱. گچ بری شیر شکری بابر جستگی کم
۲. گچ بری برجسته با بر جستگی بیشتر
۳. گچ بری زبره با برجستگی بیشتر بدون ساییدگی گوشه‌ها
۴. گچ بری برهشته با برجستگی زیاد
آنچه مسلم است دوره رازی را می‌توان رنسانسی برای ایران قدیم دانست که متأسفانه با حمله مغول به این کشور اکثر آثار این دوره نابود شد.
دونالد ویلبر معماری سلجوقی را شکل ابتدایی «سبک ایلخانی» (شیوه آذری یا سبک ایرانی مغولی) می‌داند که محمدکریم پیرنیا «سبک آذری» نامیده است. سبک آذری را می‌توان بر معماری اسلامی ایرانی در دوره ایلخانان (مغول) منطبق ساخت. پیرنیا می‌نویسد پس از اینکه هولاکو در سال ۶۵۷ق/۱۲۵۹م در مراغه مستقر شد، معماری ایرانی ترقی کرد و در پی دگرگونی‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در جامعه، «سبک رازی» نیز تغییر کرد و سبک آذری زاده شد.
چند بنای مهم شیوه رازی در مراغه
گنبد سرخ مراغه:527تا564ق در معماری ایران جایگاه والایی دارد[بگونه چهار پهلوست واسمان ان ریخته است
برج استوانه ای در مراغه:(563ق)استوانه ای از اجر ساده است و در کنار ارامگاه برجی ده پهلو جای دارد.تناسبات زیبایی دارد.
گنبد کبود مراغه:(593ق)کهن ترین ارامگاه برجی در مراغه،که به نادرست انرا گور مادر هولاکو می دانند وشاید سالها پیش از یورش مغولان ساخته شده باشد.این برج،ده پهلوست وبا مهارت ویژه ترک بندی شده است.
درنمای ان تکه های کاشی بسیار نفیسی همانند نگین در میان رده های اجرچینی نشانده شده است.چون نسبت کاشی به اجر کم است،بسیار زیبا در امده است.
نمونه‌ها