تکنیک های کار با حیوانات آزمایشگاهی

موش آزمایشگاهی کوچک ) سوری)

شیوع تومور در این موش ها بسیار بالا است به همین دلیل جهت تحقیق در زمینه سرطان شناسی سودمند هستند. کوتاه بودن زمان تولید مثل و توانایی تکثیر زیاد، این حیوان را برای تحقیقات ژنتیکی بسیار مناسب نموده و پرورش و نگهداری آنها مقرون به صرفه می باشد. موش ها در سطح بسیار وسیعی جهت تحقیقات ویروس شناسی استفاده می شوند زیرا نسبت به بسیاری از ویروس ها حساسیت دارند و این حساسیت بخصوص در موش های نوزاد چشمگیرتر است. طول عمر نسبتاً کوتاه، این حیوانات را برای تحقیقات مربوط به روند پیری مناسب نموده است. همچنین در آزمایشات فارماکولوژی و رادیوبیولوژی و توکسیکولوژی استفاده می شوند.

موش آزمایشگاهی بزرگ ( رات)

رات بعد از موش سوری رایج ترین حیوان آزمایشگاهی مهره دار است که مورد استفاده قرار  می گیرد. رات عمدتاً در تحقیقات پزشکی و دامپزشکی مثل سرطان شناسی و ارزیابی داروها، تحقیقات مربوط به تغذیه، رفتارشناسی و مسمومیت بکار برده می شود.

بلوغ جنسی در موش ها

در روند بلوغ جنسی موش ها، فولیکول های تخمدانی در سن 3 هفتگی شروع به رشد می کنند و سپس در عرض 30 روز ، تبدیل به فولیکول های  بالغ می شوند و از طرف دیگر در حدود 24-28 روزگی، بافت پوششی اطراف مهبل در اثر ترشح استروژن، شاخی می شود. با این حال، بلوغ کامل جنسی بر حسب عواملی مانند نژاد و تاثیرات محیطی در سن 7-9 هفتگی اتفاق می افتد و این همان سنی است که با رسیدن موش های ماده به آن، می توان برای جفت گیری از آن ها  استفاده کرد. در موش های نر نیز، بلوغ کامل جنسی، به طور معمول 1-2 هفته از زمانی که برای موش های ماده ذکر گردید، دیرتر اتفاق می افتد. 

عمر باروری در موش ها

عمر باروری در موش ها، 2 سال می باشد ولی از آنجایی که با افزایش سن تعداد فرزندان کاهش پیدا می کند و لذا موش های ماده بر حسب نژادهای مختلف به طور متوسط 6-12 ماه برای جفت گیری به کار گرفته می شود. 

چرخه استروس در موش و مسائل مرتبط با آن

استروس به معنای آمادگی حیوان ماده برای پذیرش حیوان نر و جفت گیری است. موش های ماده، حیواناتی پلی استروس و دارای تخمک گذاری خود به خودی هستند. هر 4-5 روز یکبار، موش ماده می تواند با موش نر جفت گیری کند و در صورت جفت گیری و لقاح موفق، سلول تخم به وجود خواهد آمد. مراحل مختلف سیکل استروس  موجب تغییراتی در بافت سلولی مهبل می شود، که این تغییرات در ذیل آورده شده است.

دی استروس در این مرحله عمدتاً لنفوسیت های پلی مورفونوکلئار یا همانPMN ، به همراه مقداری سلول پوششی در سواپ مهبلی مشاهده می شود.

پرواستروس در مراحل ابتدائی این مرحله، مقداری PMN مشاهده می شود ولی بعد از آن سلول های پوششی شاخی شده و هسته دار افزایش می یابند.

استروس در این مرحله سلول های پوشش شاخی شده، جمعیت غالب سلولها را تشکیل می دهند و در عین حال مقدار اندکی از سلول های هسته دار در مراحل ابتدائی این مرحله مشاهده می شوند.

مت استروس مشخصه این مرحله غالب شدن جمعیت سلول های پوشش شاخی شده و PMN می باشد، البته مقداری نیز سلول هایی هسته دار پوششی مشاهده می شود. در ماده هایی که زایمان کرده اند، 24 ساعت بعد از زایمان، اولین استروس اتفاق می افتد ولی نکته قابل توجه این است که جفت گیری کمتر به باروری حیوان منجر می شود. اگر تعدادی موش ماده با هم در یک گروه نگهداری شوند، در این صورت، مراحلی از سیکل مانند دی استروس، آستروس در آن ها دیده می شود و یا اینکه آن ها دچار آبستنی کاذب می شوند. بدیهی است قرار گیری در این وضعیت ، برای جفت گیری حیوان مناسب نبوده و حیوان تنها زمانی می تواند جفت گیری کند که وارد مرحله استروس شود. برای این منظور، وارد کردن یک نر به این گروه، موجب استروسی شدن موش ها در عرض 3 روز می شود و از طرف دیگر چرخه های استروسی آن ها را همزمان خواهد کرد.

 شیردهی به نوزادان

تولید شیر موش ماده تا 12 روز بعد از زایمان سیر افزایشی داشته و این امر تا حوالی روز 21 ادامه می یابد، چرا که موش ها در سه هفتگی از شیر گرفته می شوند.

روش های تعیین جنسیت در موش ها

برای تعیین جنسیت یک موش می توان از فاصله مقعد تا ناحیه تناسلی، استفاده کرد که در موش های نر، این فاصله بیشتر از ماده ها می باشد. همچنین در موش ماده یک نوار بدون مو و یا با مقدار اندکی مو، مابین پاپیلای تناسلی و مقعد وجود دارد. مشاهده بیضه ها نیز یکی از روش های تعیین جنسیت در موش ها به شمار می رود ولی باید توجه داشت به هنگام ترس، استرس و سرما بیضه ها از طریق کانال مغابنی، از کیسه بیضه به داخل شکم کشیده خواهند شد.

   

رات ماده رات نر

حمل و نقل

برای حمل و نقل موش ها در مسافت های کوتاه، می توان از یک قفس تمیز یا یک کارتن مقوایی استفاده کرد. در مسافت های طولانی هم، از کارتن مقوایی استفاده می شود که داخل این کارتن با ماده ای که در برابر رطوبت نفوذناپذیر باشد، پوشانده می شود. در کارتن حداقل باید 2 منفذ در 2 دیواره روبروئی، به منظور تهویه هوای داخل قوطی ایجاد شود.غذا هم به صورت پلت در دسترس حیوانات قرار می گیرد و برای تأمین آب مورد نیاز می توان از قطعات سیب زمینی، سیب، و یا ژل های آماده (در ایران وجود ندارد) استفاده کرد.

علامت گذاری موش ها

الف) روش علامت گذاری دائمی

در این روش از خالکوبی بر روی دم یا پنجه پا استفاده می شود، لازم به تذکر است که قطع قسمتی از دم و چیدن گوش یا پنجه پا به منظور علامت گذاری، علاوه بر اینکه عملی غیر انسانی و غیر اخلاقی می باشد، می تواند تداخلات جدی در روند تحقیقات آزمایشگاهی به همراه داشته باشد و علاوه بر این، علامت گذاری در گوش می تواند در اثر درگیری های موش ها با همدیگر از بین برود.

ب) روش های علامت گذاری موقتی

1- علامت گذاری با ماژیک غیر وایت بورد بر روی دم که باید هر چند روز یکبار علائم قبلی پررنگ تر شود.

2- تراشیدن موهای کم پشت و خزه مانند در بعضی از نقاط بدن موش ها، مانند موهای اطراف اندام های حرکتی، انجام می شود ولی باید توجه داشت که دوام این روش 14 روز بیشتر نخواهد بود.

3- در این روش از رنگ های بی ضرری مانند قرمز فوشین، سبز درخشان و آبی تریپان رنگ آمیزی می شود.

مقید کردن صحیح حیوانات

1- موش بر روی درپوش قفس قرار گرفته و به آن چنگ می زند.

 

2- همزمان با اینکه فرد قاعده دم موش را می گیرد با استفاده از انگشت سبابه و اشاره، با دست دیگر خود، پوست شل گردن موش در حد فاصل دو گوش می گیرد.

 

3- مهار کامل موش در یک دست

 

محاسبه مقدار خون یک حیوان

مقدار خون یک حیوان تقریبا معادل 10 درصد کل وزن بدن آن می باشد.

 محاسبه مقدار خون قابل برداشت یک حیوان

مقدار خون اخذ شده از 15 درصد کل حجم خون حیوان نبایستی تجاوز کند، چرا که در صورت برداشت مقادیری بیش از مقدار مذکور، احتمال رخداد شوک هیپوولومیک وجود خواهد داشت.

حدود مجاز برای یک نوبت خونگیری

 حدود مجاز برای خونگیری های متوالی

% خون اخذ شده حداکثر زمان مورد نیاز برای بهبودی % خون اخذ شده در عرض 24 ساعت حداکثر زمان مورد نیاز برای بهبودی

7.5 1 هفته 7.5 1 هفته

10 2 هفته 10-15 2 هفته

15 4 هفته 20 3 هفته

محل های خونگیری در موش

1- ورید lateral saphenus

2- ورید دمی و سرخرگ دمی

3- ورید jugular

4- سینوس پشت حدقه ای

5- قلب

در صورتیکه به مقدار زیادی خون نیاز باشد و بعد از خونگیری حیوان حذف شود می توان از این روش استفاده کرد. این نوع خونگیری تحت بیهوشی عمیق انجام می شود و برای خونگیری، یک سر سوزن شماره 24 در طرف چپ قفسه سینه از بین دنده های پنج و شش عبور داده شده و به طرف قلب، جلو رانده می شود و در صورتیکه بعد از عمل خونگیری حیوان حذف خواهد شد، می توان قفسه سینه را به راحتی باز کرد و عمل جمع آوری خون از قلب را انجام داد.

 

6- خونگیری جزئی از طریق دم

گاهی فقط حجم اندکی خون، در حد 1-2 قطره نیاز است در این حالت می توان قسمت خیلی کوچکی از نوک دم را چید و عمل خونگیری را انجام داد. نکته قابل توجه این است که خون بدست آمده از این روش، مخلوطی از خون وریدی و سرخرگی می باشد.

تجویز داروها از راه خوراکی با استفاده از سوزن گاواژ

پشت گردن موش توسط دو انگشت فرد گرفته می شود و لوله گاواژ به موازات کام موش به طرف مری رانده می شود. در صورت قرار گیری لوله گاواژ در محل صحیح خود، مشاهده می شود که حیوان به راحتی نفس می کشد. باید توجه داشت که قرار گیری سر به طرف بالا، خطر ورود لوله گاواژ به نای را به حداقل می رساند. باید حجم محلولی را که به حیوان تجویز می شود در نظر گرفت چرا که اگر این حجم بیش از اندازه باشد مقادیر اضافی آن از معده به طرف مری یا نای برگشت خواهد نمود و منجر به پنومونی خواهد شد. حجم مناسب برای تجویز در موش 25 گرمی 0.25 میلی لیتر می باشد. همچنین نباید حیوان را به منظور تجویز دارو با استفاده از گاواژ بیهوش کرد چرا که در این صورت رفلکس بلع حیوان که عامل ورود گاواژ به محل صحیح خود می باشد، از بین می رود. حلال داروهایی که با این روش به موش ها تجویز می شود می تواند، آبی یا روغنی باشد.

تجویز داروها از راه های تزریقی

تزریق زیر جلدی

تزریق زیر جلدی در موش ها می تواند در نواحی پشت آرنج، تهیگاه و به طور معمول در پشت گردن، انجام گیرد. برای تزریق به ناحیه پشت گردن در موش، حیوان مهار شده و سوزن به موازات سر حیوان از روبرو یا از پشت سر، وارد قسمتی از پوست پشت گردن که مابین دو انگشت فرد مهار کننده قرار گرفته است، می شود. سر سوزن مناسب برای تزریق زیر جلدی در موش ها، سر سوزن شماره 25 می باشد و حداکثر حجم تزریق از راه زیر جلدی در موش ها ، 0.25 میلی لیتر می باشد.

تزریق داخل وریدی

می توان هر یک از ورید های کناری دمی را مورد استفاده قرار داد. گرم کردن ملایم دم، می تواند موجب اتساع عروقی در رگ های دم شده و باعث راحتی کار تزریق شود. برای تزریق داخل وریدی، حیوان به صورت محکم در داخل مقیدکننده قرار می گیرد و سپس سوزن با زاویه ای تقریبا مماس با دم وارد می شود و برای تایید ورود سوزن به ورید، میتوان مقدار کمی از محلول مورد نظر را تزریق کرد، اگر چنانچه سر سوزن در داخل ورید جای گرفته باشد رنگ ورید به دلیل جریان یافتن محلول تزریقی روشن تر خواهد شد در غیر اینصورت برآمدگی کوچک حباب مانند، بوجود خواهد آمد. باید توجه داشت که دسترسی به رگ های دم در 2/3 پایینی دم راحت تر می باشد. سر سوزن های شماره 30 برای انجام عمل تزریق مناسب می باشد.

تزریق عضلانی

بایستی از تزریق عضلانی در موش، به دلیل کوچک بودن توده عضلانی، تا حد امکان خودداری شود ولی با این حال در صورتی که نیاز به تزریق باشد می توان، محلول مورد نظر را به داخل عضله چهار سر ران تزریق نمود. برای این منظور باید زانوی حیوان مهار شود تا از لگد زدن آن در طول تزریق جلوگیری شود. همچنین باید عمق ورود سر سوزن به عضله طوری تنظیم شود که آسیبی به عصب سیاتیک وارد نشود. بایستی نوک سر سوزن از محلی به عضله مذکور وارد شود که دارای توده بزرگتری باشد. سر سوزن شماره 26 مناسب می باشد و حجم تزریق حداکثر باید 0.5 سی سی باشد.

تزریق داخل صفاقی

تزریق داخل صفاقی، معمول ترین و مهمترین روش تجویز داروها در جوندگان می باشد، چرا که محوطه صفاقی علاوه بر وسعت زیاد خود دارای رگ های فراوانی می باشد و لذا محلول هایی که در حجم های نسبتا بالایی تزریق می شوند در مدت کوتاهی بعد از تزریق، وارد گردش خون عمومی می شوند. بایستی سرسوزن طوری تنظیم شود که نه به صورت افقی و نه به صورت کاملاً عمودی وارد شود، چرا که در این صورت خطر آسیب به کلیه وجود خواهد داشت و لذا ورود سر سوزن باید مایل و با زاویه ای در حدود 10 درجه صورت پذیرد و علاوه بر این باید عمل تزریق در 1/4 پایینی شکم و کمی دورتر از خط وسط انجام گیرد تا از ورود سر سوزن به داخل مثانه خودداری شود. همچنین باید بعد از ورود سر سوزن، عمل آسپیراسیون انجام گیرد.

تزریق داخل جلدی

این محل تزریق عمدتاً برای آزمایش های ایمنی، التهاب یا تست های حساسیت به کار می رود. برای تزریق داخل جلدی، پوست ما بین دو انگشت فرد قرار می گیرد و سر سوزن به طور مستقیم به داخل جلد فرو برده می شود. با وارد شدن محلول تزریقی به داخل پوست یک حباب بر روی پوست بوجود می آید.